-
محمد گرامیان نیک
مقدمه
در جست‌وجویی کوتاه و مختصر در خصوص حوزۀ نشر و کتاب با شماری خبر و گزارش از مسائل و مشکلات این بخش روبه‌رو می‌شویم. موضوعاتی همچون افزایش سرسام‌آور قیمت کاغذ، افزایش قیمت تمام‌شدۀ کتاب، کاهش سرانۀ مطالعه، کاهش شمارگان، کتاب‌سازی، قاچاق کتاب، غیرحرفه‌ای‌بودن بخش اعظم صنعت نشر، نابسامان‌بودن چرخۀ توزیع، تبلیغ و اطلاع‌رسانی ضعیف و نادرست، نبود نهاد‌های صنفی تأثیر‌گذار، ممیزی، سود اندک کتاب‌فروشان و... هرچند که مسائل کتاب و نشر تازگی ندارند و سال‌هاست فعالان حوزۀ کتاب از آن سخن گفته‌اند، اما در چندین سال اخیر با وخامت حال اقتصاد و تداوم ناهمواری‌ها، شرایط بحرانی‌تر شده است؛ به‌نحوی‌که بقای بسیاری از فعالان حوزۀ کتاب و نشر به خطر افتاده است.
درمجموع بنا بر مطالعات صورت‌گرفته در این حوزه با انبوهی از مسائل و مشکلات مواجه می‌شویم که محققان به شیوه‌های مختلف آن‌ها را دسته‌بندی کرده‌اند. بخشی از مسائل این حوزه به روابط، مناسبات و فرایندهای فعالیت‌‌های این حوزه، بخشی به بسترها و زمینه‌های حاکم بر این حوزه و برخی به کلّیت فرهنگ و اقتصاد مربوط است و بخشی هم درواقع معلول و ناشی از مسائل دیگر است.
میزان مطالعه
در موج‌های دوم و سوم پیمایش «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» ذیل فصل مصرف کالاهای فرهنگی میزان مطالعۀ کتاب با پرسشی یکسان، «آیا کتاب‌های غیردرسی هم مطالعه می‌کنید؟» سنجیده شده است. بنا بر نتایج این پیمایش‌ها در موج دوم حدود 63درصد افراد گفته‌اند که کتاب غیردرسی مطالعه می‌کنند اما در موج سوم درصد افراد کتاب‌خوان به حدود 41درصد کاهش یافته است.
در گزارش کشوری «پیمایش ملّی مصرف کالاهای فرهنگی» (موج سوم) که به‌تازگی (1399) منتشر شده است، جزئیات بیشتری در خصوص میزان مطالعه می‌توان مشاهده کرد. براساس این پیمایش 46.6درصد جمعیت نمونه گفته‌اند که کتاب مطالعه می‌کنند که 75درصد از این جمعیت (کتاب‌خوان‌ها) کتاب‌های غیردرسی و 25درصد کتاب‌های درسی می‌خوانند. بدین‌طریق فقط 32.8درصد از جمعیت نمونه کتاب غیردرسی مطالعه کرده‌اند. هر چند که درصد افراد کتاب‌خوان (غیردرسی) در این مطالعه به نتایج موج سوم نزدیک است، اما اختلافی 9درصدی با آن دارد و نسبت به نتایج موج دوم تقریباً درصد افراد کتاب‌خوان نصف شده است. با فرض صحت نتایج پیمایش‌های مذکور شاهد کاهش چشمگیر درصد افراد کتاب‌خوان طی 20سال اخیر هستیم.
شمارگان کتاب‌ها
اما شمارگان کلّ در طول سال‌های مذکور روند دیگری را طی کرده است. شمارگان کتاب از سال 1380 تا 1383 با شیبی آهسته روندی افزایشی را طی کرده، سپس با سرعتی فزاینده در سال‌های 1384 و 1385 بر تعداد شمارگان افزوده می‌شود و به بیش از 220میلیون نسخه در سال می‌رسد و در سال بعد تقریباً تعداد شمارگان در همین محدوده باقی می‌ماند و از سال 1387 تا سال 1398 روند نزولی را در پیش می‌گیرد. به‌نحوی‌که تعداد شمارگان کتاب از حدود 165میلیون نسخه در سال 1380 به حدود 148میلیون نسخه در سال 1398 کاهش می‌یابد.
ازسوی‌دیگر متوسط شمارگان هر عنوان کتاب (تعداد شمارگان تقسیم بر تعداد عناوین) در فاصلۀ سال‌های مذکور (1380 تا 1398) داستانی دیگر داشته است. متأسفانه در حدود این دو دهه همواره از متوسط تیراژ هر کتاب کاسته شده است.
ناشران فعال
بنابر سالنامۀ آماری فرهنگ و هنر سال 1398 حدود 20هزار ناشر در کشور وجود دارد که در همۀ استان‌های کشور پراکنده‌اند؛ به خصوص در دو استان تهران و قم. اما فقط حدود 4300ناشر در سال 1398 فعال بوده‌اند که نتیجۀ کار آن‌ها چاپ 105هزار عنوان کتاب با شمارگان 148میلیونی بوده است. براساس این آمار، نزدیک به 57درصد ناشران در سال 1398 کمتر از 10عنوان کتاب چاپ کرده‌اند، حدود 82درصد ناشران کمتر از 30عنوان کتاب در سال چاپ کرده‌اند و تقریباً 50درصد عناوین کتاب فقط به‌وسیلۀ 10درصد ناشران فعال چاپ شده است.
