-
حسین نوری نیا
هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی
در سیر برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در سه دهۀ گذشته، این پرسش، گاه‌وبی‌گاه در بین اهالی فرهنگ و اصحاب نشر در کشور مطرح بوده است که نمایشگاه کتاب تهران باتوجه‌به تعاریف و معیارهای موجود، نمایشگاه موفقی بوده است؟ پرسشی که ناظر به ارزیابی عملکرد و دستاوردهاست؛ اما اهمیت این پرسش چیست؟ و چرا به یک مسئله بدل شده است؟
دو رویکرد در تعریف مسئلۀ فرهنگی یا اجتماعی وجود دارد. رویکرد عینی که برای تعریف مسئله بر وضعیت و واقعیت ملموس و قابل‌مشاهده متمرکز می‌شود و دیگر، رویکرد ذهنی که پنداشت‌ها و باورهای افراد نسبت به واقعیت را ملاک تعریف مسئله قرار می‌دهد. با هر دو رویکرد، وقتی با آنچه به‌عنوان نمایشگاه کتاب تهران شناخته می‌شود، مواجه می‌شویم، شلوغی و ازدحام، آشفتگی و بی‌نظمی، هرج‌ومرج و سردرگمی که در مراحل مختلف کار وجود دارد، تصویری مثبت، موفق و قابل‌دفاع از نمایشگاه کتاب تهران ایجاد نمی‌کند. مرور و بررسی مستندات برگزاری نمایشگاه و نیز داده‌های حاصل از انجام گفت‌وگوها برای این بررسی، نشان می‌دهند که انتقادها و اعتراض‌های مستمری نسبت به هویت نمایشگاه کتاب تهران، سیاست‌های اجرایی، برنامه‌ها، مدیریت، فضا، مکان و درواقع همه چیز وجود داشته و دارد. این سخن که نمایشگاه از هدف نمایشگاهی دور و کارکرد فروشگاهی پیدا کرده است؛ این اعتراض که نمایشگاه کتاب تهران، نظام توزیع و خرده‌فروشی کتاب را در کشور دچار اختلال کرده است و نیز اینکه سیاست‌ها و نحوۀ مدیریت دولتی در برگزاری نمایشگاه، مانع رشد و توسعۀ کیفی صنعت نشر کشور شده و هیچ کمکی به ارتقای فرهنگ مطالعه نکرده است. وجود این انتقادهای اساسی که در بین ذی‌نفعان، اعم از مسئولان و مدیران فرهنگی، نویسندگان و تولیدکنندگان کتاب، اصناف حوزۀ صنعت نشر و توزیع فراگیری و گستردگی زیادی دارد، نمایشگاه کتاب تهران را به مسئله‌ای فرهنگی تبدیل و بازنگری اهداف، سیاست‌ها و راهبردهای آن را ضروری ساخته است؛ بنابراین مسئلۀ محوری ناسازگاری میان اهداف ذی‌نفعان با نحوۀ برگزاری نمایشگاه و عملکرد ذی‌نفعان در نمایشگاه است. به‌عبارت‌دیگر، میان اهداف نمایشگاه و برگزاری نمایشگاه تناسب و هم‌خوانی وثیقی برقرار نیست. این ناسازگاری به بروز دو نظر متعارض از سوی ذی‌نفعان منجر شده است. ازیک‌سو تمامی ذی‌نفعان با کلیت برگزاری نمایشگاه موافقند، بااین‌حال عموماً نسبت به نحوۀ برگزاری نمایشگاه انتقاداتی اساسی دارند. هدف این بررسی، بازنگری نمایشگاه بین‌الملی کتاب تهران در کلیّت آن به‌عنوان یک واحد فعالیت فرهنگی است. در این مفهوم، اصل و هویت یکپارچۀ نمایشگاه، فارغ از بخش‌ها، قسمت‌ها و اجزای ساختاری و محتوایی آن مدنظر است. به‌عبارت‌دیگر این بررسی کل‌نگر به چاره‌اندیشی برای بخش یا مرحلۀ خاصی از مجموعۀ فعالیت‌ها و اقدام‌های نمایشگاه معطوف نیست. بلکه پرسش بررسی حاضر این است که:
الف) اهداف و ضرورت‌های برگزاری نمایشگاه کتاب چیست؟
ب) نقاط ضعف و قوت برگزاری نمایشگاه کتاب به روال کنونی چیست؟
ج) به‌منظور ارتقای کیفیت نمایشگاه کتاب کدام سیاست و راهبردی مطلوب و معقول است؟