وضعیت مطالعه کتاب در میان ایرانیان

تاریخ کتاب‌خوانی در ایران، مانند بسیاری از جوامع دیگر، با تحول‌های فرهنگی و تاریخی گسترده‌ای همراه بوده است. از گذشته تاکنون ایرانی‌ها با داشتن میراثی غنی در زمینه‌های علمی و ادبی، به‌نگارش و مطالعه آثار در موضوع‌های مختلف مشغول بوده‌اند. بااین‌حال، امروزه بررسی این موضوع که چه متغیرهایی می‌تواند بر میزان مطالعه در اقوام و اقشار مختلف تأثیرگذار باشد به دغدغۀ بعضی از محقق‌ها بدل شده است.

امروزه گسترش فنّاوری، ابزارهای گوناگونی را جهت افزایش مخاطبین صنایع فرهنگی در اختیار سیاست‌گذاران و حکمرانان گذاشته است. به‌طور مثال افزایش کتاب‌های صوتی، کتاب‌های دیجیتال، انواع امکاناتی که کتابخانه‌ها در سراسر دنیا به مخاطبین ارائه می‌دهند، کافه کتاب‌ها و بسیاری از بسترهای نوین دیگر را می‌توان نام برد. برخلاف افزایش این داشته‌ها، همچنان بیشترین ارجاع به کتاب‌های چاپی بوده و لازم است سهم هر یک از این خدمت‌ها در افزایش یا کاهش میزان کتاب‌خوانی بررسی شود.

تحقیق‌ها بسیاری در خصوص عوامل مؤثر بر عادات کتاب‌خوانی در اقشار مختلف انجام‌شده که در این بخش به بعضی از آن‌ها اشاره‌شده است. این عوامل شامل ویژگی‌های روان‌شناختی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی فناوری است. به‌طور مثال ایجاد انگیزه یکی از مؤلفه‌هایی است که بر میزان مطالعه تأثیر بسزایی دارد. مطالعاتی که حول مؤلفه‌های تأثیرگذار بر عادات مطالعاتی دانش‌آموزان انجام‌شده است نشان می‌دهد؛ دانش‌آموزانی که اعتمادبه‌نفس بیشتری در مهارت‌های خواندن خوددارند، تمایل بیشتری به ادامه مطالعه نشان می‌دهند.(Seitz,2010)

درهمین‌راستا، بررسی تأثیر طرح‌های کتاب‌خوانی که در مدارس ایران برای ایجاد انگیزه و تغییر عادت‌های مطالعاتی در بین دانش‌آموزان انجام‌شده، یکی از مواردی است که در بعضی از تحقیق‌ها جالب‌توجه قرارگرفته است. نتایج بررسی‌هایی که سال 1401 در بین دانش‌آموزان بوشهری بر ارائه مدل ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی دانش‌آموزان دورۀ ابتدایی انجام‌شده است نشان می‌دهد؛ ارائه کتب ارزان‌قیمت، برگزاری جشنواره و مسابقات کتاب‌خوانی، تجهیز کتابخانه‌ها و برنامه‌ریزی مناسب در آموزش‌وپرورش و رسانه‌ها می‌تواند زمینه توسعه فرهنگ کتاب‌خوانی را فراهم آورد (فرهت،1401). نکتۀ حائز اهمیت آن است که این گزاره‌ها برای تمامی استان‌ها، کشورها و یا سنین کاربردی نیست و هر محیطی بررسی‌های خاص خود را نیاز دارد. مثلاً در این پژوهش که نمونۀ آماری از دانش‌آموزان استان بوشهر داشت، کتابخانه‌ها نقش مؤثری در افزایش کتاب‌خوانی دارند؛ اما در تحقیقی که در سال 2020 دریکی از دانشگاه‌های مالزی انجام شد؛ نشان می‌دهد که 76درصد از دانشجویان اظهار داشتند، وجود کتابخانه‌های عمومی تأثیر جالب‌توجهی بر عادت مطالعۀ آن‌ها ندارند.(Baba (2020))

نکات مطرح‌شده نشان می‌دهد که ایجاد جنبش‌های کتاب‌خوانی نیازمند بررسی‌های دقیق علمی، مخاطب‌شناسی دسته‌بندی‌های موضوعی کتاب و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت متناسب با مخاطبین گوناگون باتوجه‌به متغیرهای سنی، قومی، تحصیلی و جغرافیایی است. لذا این گزارش سعی دارد که به تأثیر بعضی از متغیرهای گوناگون بر سرانۀ مطالعاتی در ایران و جهان بپردازد.

این گزارش بر مبنای داده‌های پیمایش‌های ملی و بین‌المللی، سرانه وضعیت مطالعه و عوامل مؤثر بر آن را بررسی کرده است. براساس داده‌های به‌دست‌آمده، جمعیت اهل مطالعۀ کتاب‌های غیردرسی در پیمایش متا در سال 1403 و پیمایش ملی فرهنگ رفتاری خانوار در سال‌های 99 و 96، بین 54 تا 66درصد بوده است. همچنین میانگین زمان مطالعه کتاب‌های غیردرسی در ایران در نظرسنجی‌های مختلف اخیر بین 13 تا 32 دقیقه در شبانه‌روز است. به‌طور مشخص، مطابق پیمایش ملی سبک زندگی ایرانیان در سال 1403 میانگین مطالعه هفتگی بین 2 ساعت و 26 دقیقه بوده و این میزان در پیمایش صداوسیما1402 میانگین 32 دقیقه در شبانه‌روز است.

در آمارهای بین‌المللی، ایران با سرانه‌ی مطالعه‌ی 149 ساعت و 6 کتاب در سال، رتبه 22 را در بین کشورها دارد، درحالی‌که کشورهای آمریکا، هند و انگلستان در اولین رتبه‌ها قرار دارند. بررسی سرانۀ مطالعاتی در استان‌های کشور نشان می‌دهد که سرانۀ مطالعاتی در استان تهران با 4.2 ساعت مطالعه هفتگی از متوسط بالاتر است، درحالی‌که استان ایلام با 1.2 ساعت در هفته، پایین‌ترین میزان مطالعه را دارا است.

بر پایۀ داده‌های منتشرشده در سامانۀ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و مقایسۀ آن با میزان سرانۀ مطالعاتی استان‌ها در پیمایش سبک زندگی 1403، استان سمنان بیشترین تعداد کتابخانه به‌ازای صدهزارنفر (11 کتابخانه) را داشته و استان تهران کمترین کتابخانه به‌ازای هر صدهزارنفر را (نزدیک به 3 کتابخانه) دارد و استان ایلام برخلاف سرانۀ مطالعۀ پایینی که در بین استان‌های کشور دارد، ازنظر تعداد کتابخانه از وضعیت خوبی برخورداراست. بااین‌حال، استان تهران برخلاف سرانه مطالعه بالایی که دارد، از سرانه کتابخانه حداقلی در میان استان‌های کشور بهره‌مند است. لذا وجود تعداد کتابخانه‌های بیشتر به‌طور قطع باعث بالا رفتن سرانه مطالعاتی استان‌ها نمی‌شود.

برخلاف افزایش امکانات کتاب‌خوانی، مثل کتاب‌های صوتی و الکترونیکی، ایرانیان همچنان به کتاب‌های چاپی اهتمام بیشتری دارند. براساس یافته‌های پیمایشی متا در سال 1403، 23درصد از افراد به‌طور مداوم از کتاب‌های الکترونیکی استفاده می‌کنند، اما 32درصد هیچ استفاده‌ای از آن‌ها نمی‌کنند.

ازلحاظ اقتصادی، افرادی با درآمد بالای 20 میلیون تومان در ماه، به‌طور میانگین یک ساعت بیشتر از افراد با درآمد زیر 5 میلیون مطالعه می‌کنند. همچنین محصلین و بازنشستگان بیشتر از سایر گروه‌ها به شکل هفتگی، وقت به مطالعۀ غیردرسی اختصاص می‌دهند، درحالی‌که افراد دارای درآمد بدون کار و ازکارافتاده کمتر از سایر گروه‌ها زمان خود را به مطالعۀ هفتگی اختصاص می‌دهند.

بررسی سهم بخش نشر و کتاب در هزینه‌کرد فرهنگی خانوار براساس داشبورد هزینه‌کرد فرهنگی خانوار نمافر نشان می‌دهد که خانواده‌های ایرانی در سال‌های گذشته بخش کمتری از درآمد خود را به خرید کتاب اختصاص داده‌اند و در سال 1401 بعضی از دهک‌های پایین اقتصادی (دهک 5) بیشترین سهم هزینه‌کرد را نسبت به سایر دهک‌ها به بخش نشر و کتاب اختصاص داده است و نمی‌توان اظهار کرد که افراد با وضع مالی بهتر همیشه کتاب‌های بیشتری را خریداری می‌کنند.