وضعیت هنر در ایران

مطلب حاضر چکیده‌ای از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با عنوان «وضعیت هنر در ایران (1): آشنایی با متولیان عرصه هنر (سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی-هنری)» است که در سال 1385 منتشر شده است.

مهم‌ترین یافته‌های این گزارش به‌قرار زیر است:

هنر و حاکمان

حکام بنا به دلایلی نسبت به هنر گرایش داشته و دارند. این دلایل به‌قرار زیر است: (صفحه 4)

• هنر به‌مثابه ابزار القا خواسته حکام
• هنر وسیله سرگرمی و تفنن حاکمان
• علاقه شخصی حاکمان به هنر و هنرمند

نحوه حضور دولت در عرصه هنر

سه رویکرد دراین‌باره وجود دارد. (صفحه 4)

• سلطه همه‌جانبه: بر اساس این رویکرد دولت در همه زمینه‌های هنر اعم از تولید، توزیع، وضعیت هنرمندان، نحوه دسترسی به آثار هنری و سیاست‌ها و برنامه‌ها، تعیین‌کننده اصلی محسوب می‌شود.
• عدم دخالت: طبق این نگرش اصل هنر بر خلاقیت و آفرینش است و دولت به‌هیچ‌وجه نباید برمبنای یک گرایش و یا رویکرد در این عرصه دخالت نماید.
• دخالت متعادل: این رویکرد در دنیای امروز موردتوجه است. بر اساس این دیدگاه ضمن حفظ آزادی و حریت هنرمند، کار ویژه‌هایی برای دولت در بحث هنر تعریف می‌شود.

نقش‌های مختلف دولت در عرصه هنر

• نقش حمایتی: عمده این نقش و کار ویژه در بحث اقتصاد هنر است که بر طبق آن دولت می‌تواند مانع از کشیده شدن هنرمند به بحث اقتصادی صرف شده و بدین ترتیب از انحراف هنر از وظیفه اصلی خود که اشاعه احساس و هویت بخشی است، جلوگیری نماید. (صفحه 5)
• نقش ترویجی: در این بحث دولت زمینه‌های لازم را برای افزایش آگاهی همگانی از هنر، ارتباط میان هنر و هنرمند با جامعه و توسعه آفرینش هنری ایجاد می‌نماید. (صفحه 6)
• نقش نظارتی و حمایتی: دولت بر اساس جایگاه بالای خود به لحاظ قدرت در میان گروه‌های اجتماعی، نقشی حمایتی و نظارتی برای وجود صحیح روابط در عرصه هنر ایفا می‌نماید. از یک‌سو آزادی عملکرد و آفرینش هنرمند را تضمین کرده و از سوی دیگر، بر طبق حقوق بشر، زمینه‌های لازم برای دسترسی همه افراد جامعه به آفرینش‌ها و آثار هنری را ضمانت می‌نماید. حفظ حقوق معنوی آثار هنری و هنرمندان نمود دیگری از حضور دولت در عرصه هنر است. (صفحه 7)

هنر و حکومت در ایران

بر اساس قانون اساسی و قوانین عادی و جاری می‌توان به برخی شخصیت‌های حقوقی اشاره نمود که بر طبق وظایف و اختیارات قانونی، در عرصه هنر نقش مهم و ویژه‌ای ایفا می‌نمایند:

• رهبری: رهبری در سه حوزه بر عرصه هنر اثرگذار بوده و در این بخش دارای نقش است. نقش رهبری در تعیین سیاست‌های کلان، جایگاه رهبری در عرصه اجرای از طریق تعیین برخی متولیان مؤثر در هنر مانند رئیس صداوسیما و درنهایت وظیفه نظارتی رهبری از طریق انتصاب بالاترین مقام قضایی. (صفحه 8)
• رئیس‌جمهور: رئیس‌جمهور از دو طریق بر هنر تأثیر جدی و مهم دارد. ابتدا سیاست‌گذاری فرهنگی، تعیین برنامه‌ها و سیاست‌های دولت در عرصه هنر که رئیس‌جمهور در آن نقشی مهم ایفا می‌نماید. موضوع دوم بحث تخصیص منابع مالی و بودجه است. (صفحه 9)
• مجلس شورای اسلامی: مجلس از سو با وضع قوانین بر عرصه هنر تأثیرگذار بوده و از یک‌سو با توجه به‌حق تحقیق و تفحص در همه عرصه‌ها، می‌تواند نقش نظارتی مهمی در بحث اجرای وظایف دیگر نهادها و دولت داشته باشد. (صفحه 9)
• شورای نگهبان: با توجه به آنکه مصوبات مجلس بدون تائید شورای نگهبان فاقد اعتبار است، شورای نگهبان نیز در حوزه قانون‌گذاری در بحث هنری مؤثر می‌باشد.
• مجمع تشخیص مصلحت نظام: یکی از وظایف این مجمع حل اختلاف میان شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی بوده و از این منظر این نهاد هم در حوزه قانون‌گذاری در عرصه هنر مؤثر است.
• شوراهای اسلامی شهر و روستا: با توجه به وظایف و مسئولیت‌های مصرح در قانون شوراها، در بحث فعالیت‌های هنری در سطح محلی می‌تواند بسیار مؤثر بوده و تأثیرگذار باشد. (صفحه 10)
• قوه قضاییه: این قوه وظیفه نظارت عالی بر اجرای صحیح قوانین را داشته و بر این اساس از جنبه نظارتی در عرصه هنر مؤثر خواهد بود. (صفحه 10)
• شورای عالی امنیت ملی: به لحاظ وجوه امنیتی و اهمیت مسائل امنیتی در همه حوزه‌ها ازجمله هنر تأثیرگذار است. (صفحه 11)
• وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: اصلی‌ترین متولی هنر در ساختار رسمی نظام جمهوری اسلامی ایران است. (صفحه 13)

در نهایت باید گفت که نتایج بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که 224 نهاد مختلف در عرصه هنر دارای مسئولیت می‌باشند.

نحوه و چگونگی حضور و فعالیت متولیان مختلف در عرصه‌های مربوط به هنر

سیاست‌گذاری: منظور از سیاست‌گذاری آن دسته از سازمان‌ها و نهادها هستند که وظایف مربوط به تعیین سیاست‌ها و اهداف کلان در زمینه‌های مختلف هنری را بر عهده دارند. (صفحه 13) مهم‌ترین این نهادها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و درنهایت سازمان فرهنگی و هنری شهرداری هستند.

نحوه فعالیت دستگاه‌های مسئول در عرصه هنر در بخش سیاست‌گذاری (صفحه 13)