-
حسین تدین
دکترای مطالعات اسلامی و پژوهشگر حوزۀ امنیت فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات -
زهرا عباسی
مقام معظم رهبری ضرورت رصد را در فرازهای مختلف بیانات و مکتوبات خویش موردتوجه قرار داده و بر اهمیت آن اشاره و تأکید کرده‌اند؛ اما باوجود توجه و تأکید معظم‌له، مقولۀ رصد کمتر موردتوجه قرار گرفته است. ایشان رصد را نه‌تنها چون آینه‌ای می‌دانند که وضعیت موجود جامعه را گزارش می‌دهد، بلکه همچنین آن را مستلزم پیش‌بینی و آینده‌نگری تحولات[1] می‌پندارند؛ و از این‌رو، به غیر از گزارش وضع موجود، ایشان توقع دارند که رصد نگاهی راهبردی و آینده‌نگرانه داشته باشد.
معظم‌له رصد را مهم می‌دانند؛ چراکه موجب می‌شود ما بدانیم در کجای بزرگراهِ رسیدن به اهداف سیاست‌های خویش قرار داریم.[2] از طرفی، رصد لازمۀ پیشرفت و شناسایی مشکلات راه است. به‌عبارتی، به‌واسطۀ رصد، ما تشخیص می‌دهیم کدام دستگاه توانسته و پیش رفته است و یا در کجا مشکل وجود دارد.[3] باید بدانیم رصد کردن دائم برای ملتی که طالب پیشرفت است، یک امر لازم است و باید جزء مسائل اصلی او باشد.[4] مهم‌ترین دلالت بر اهمیت رصد در بیانات مقام معظم رهبری جایگاه رصد به‌عنوان متمم نظام‌سازی است. باید بدانیم که نظام‌سازی یک امر جاری است و نه دفعی و یک‌باره؛ و از این‌رو، اصلاح و تکمیل مسیر حرکت جزء متمم نظام‌سازی است؛ و این امر با رصد تحقق می‌یابد. از این‌روی، باید با رصد و بررسی مداوم، اشتباهات را تصحیح، نواقص را رفع و نظام‌سازی را تکمیل کرد.[5]
با توجه به آنچه در مقدمه و بیانات مقام معظم رهبری در حوزۀ رصد گذشت، می‌توانیم مبتنی بر کنش، رصد را به دو دسته تقسیم کنیم: 1- رصد کنش‌مدار؛ و 2- رصد واکنش‌مدار.
1- رصد کنش‌مدار
در رصد کنش‌مدار، کنشگران با آگاهی و اراده تصمیم به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دارند و امری یا حادثه‌ای آن‌ها را وادار به این کار نکرده است؛ که خود به دو دسته تقسیم‌پذیر است:
1- 1- رصد سیاستی و گفتمانی
این نوع رصد همان‌گونه که از عنوانش پیداست، سیاست‌ها و گفتمان‌های انقلاب اسلامی را مدنظر قرار داده، آن‌ها را رصد می‌کند؛ سیاست‌هایی مانند سند چشم‌انداز، اصل 44، اقتصاد مقاومتی، نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور و... و نیز گفتمان‌هایی مانند عدالت، پیشرفت، استقلال و... . به‌نوعی می‌توان گفت که منظور از این رصد اشراف و نظارت بر جریان اجرا و پیاده‌سازی سیاست‌ها و گفتمان‌های انقلاب اسلامی است. از این‌رو، آنچه در این نوع رصد بسیار مهم و ضروری است، داشتن شاخص‌هایی است که بتوان به‌واسطۀ آن‌ها مقدار پیشرفت و پیاده‌سازی این سیاست‌ها و گفتمان‌ها را در بازه‌های زمانی مختلف سنجید و گزارش کرد تا مردم در جریان کارها قرار گیرند؛ چراکه آگاهی عمومی موجب تنویر افکارعمومی می‌شود و این تنویر، خود به فشار افکارعمومی بر مسئولان می‌انجامد و مطالبه‌گری درست و آگاهانه از آنان را در پی دارد. همان‌طور که عنوان شد، بحث شاخص و شاخص‌سازی در این نوع رصد محور اصلی فعالیت است.
1 – ۲- رصد محیطی
در این نوع رصد، فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی محور رصد است. رصد محیطی چیزی غیر از نظارت و ارزیابی است. این نوع رصد در حوزۀ آینده‌پژوهی ملازم پیش‌بینی و آینده‌نگری است؛ و از این‌رو، رصد محیطی را مرحلۀ اول آینده‌نگاری عنوان می‌کنند.
2- رصد واکنش‌مدار
همان‌طور که از عنوان این نوع رصد معلوم است، این رصد اغلب در واکنش به بحران‌ها و مسائلی است که در محیط ما روی می‌دهند و جامعه را مجبور به واکنش می‌کنند و لازم می‌آید که مواردی مورد رصد قرار گیرند؛ مانند جریان کمک به آسیب‌دیدگان در بحران‌های طبیعی و یا رصد انجام شدن تعهدات کشورهای 5+1 در جریان برجام.