جنگ روسیه و اوکراین، فرصتی برای ارتقای امنیت فرهنگی ایران

جنگ روسیه و اوکراین هرچند به‌عنوان یک جنگ که زندگی و حیات انسان‌های بی‌گناهی را تهدید می‌کند، موجب تأسف و تأثر است ولیکن به‌عنوان یک پدیده که به هر طریق درحال‌رخ‌دادن است، بستری برای رصد و تحلیل است تا از آن برای ایمن نگهداشتن خویش در آینده بهره‌ ببریم. این جنگ که سرآغاز یک دورۀ گذار برای دنیا محسوب می‌شود، بایستی به‌دقت موردمطالعه قرار گیرد. دنیای شرق، همان‌گونه‌که رهبر معظم انقلاب نیز فرمودند، آن را سرآغاز یک نظم نوین جهانی می‌داند و در مقابل دنیای غرب خصوصاً آمریکا و چند دولت اروپایی آن را سرآغاز عصر اختلال می‌دانند. قاعدتاً از منظر نظم نوین بودن فرصت‌هایی و از منظر اختلال بودن تهدیداتی در آن نهفته است که اگر با تیزبینی و دوراندیشی تحلیل نشود، چه بسا در آینده‌ای نه چندان دور جز حسرت و آه چیزی نصیب کشورمان نشود.

یکی از فرصت‌های گرانبهای این جنگ، افزایش آگاهی و دانش ما در حوزه‌های مختلف امنیتی اعم از غذایی، انرژی، اقتصادی، سایبری، فرهنگی و ... است. تصور کنید دنیای استکبار با کوله‌باری از تجربیات و دسیسه‌های استعماری و استثماری خویش در مقابل هم صف‌آرایی کرده‌اند و برای محکوم‌کردن یکدیگر از شگردها و نقشه‌های همدیگر که در غیر این‌صورت پرده بر‌نمی‌داشتند، سخن به میان می‌آورند. یکی از این مباحث، که از سوی جبهۀ آمریکا و اروپا به‌طوربرجسته و پررنگ مطرح شده و در مجامع تحقیقاتی، دانشگاهی، رسانه‌ای و اندیشکده‌ای آنان موردکنکاش قرار می‌گیرد، بحث ازمیان‌رفتن امنیت فرهنگی اوکراین است. باتوجه‌به اهمیت امنیت فرهنگی و جهت افزایش آگاهی تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران فرهنگی کشور نسبت به این موضوع، طی یادداشت‌هایی به انعکاس وضعیت و سیاست‌های مرتبط با امنیت فرهنگی اوکراین از نگاه اندیشمندان جبهۀ آمریکا و اروپا خواهیم پرداخت. چراکه اطلاع از این وضعیت و سیاست‌ها به ما کمک خواهد کرد تا در سیاست‌گذاری مقابله با جنگ ترکیبی تمام عیاری که با آن مواجه هستیم، بتوانیم عملکرد اثربخشی داشته باشیم. باید آگاه باشیم که در جنگ ترکیبی، امنیت فرهنگی اصلی‌ترین میدان مبارزه است. اگر امنیت فرهنگی را واگذار کنیم، امنیت غذایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، سایبری و... خود را نیز یکی پس از دیگری واگذار خواهیم کرد. بنابراین با تمام توان و دقت باید به دفاع و احیای فرهنگی در جبهۀ امنیت فرهنگی همت گماشت و در این میان استفاده از تجربیات و علوم دیگران کوتاه‌کردن مسیر موفقیت است، خصوصاً اگر این تجربیات و علوم را از جبهۀ دشمن بتوانیم دریافت کنیم، اثربخشی آن چند برابر خواهد بود چراکه ما را با نحوۀ عملکرد و شگرد آنان آشنا خواهد کرد و لذا تحلیل امنیت فرهنگی اوکراین فرصت یادگیری، آگاهی و نیز آمادگی را برای ما مهیا می‌کند.

محققان و تحلیلگران طرفدار اوکراین، با اشاره به سخنرانی پوتین، درست چند روز قبل از تهاجم به اوکراین در 24 فوریه 2022، که اوکراین را به‌عنوان بخشی جدانشدنی از تاریخ، فرهنگ و فضای معنوی روسیه عنوان کرده بود،[1] معتقدند که روسیه در تلاش برای اضمحلال و ازبین‌بردن فرهنگ اوکراین است.[2]

پوشی‌وایلو، مدیر کل موزۀ میدان در کی‌یف، در توییتی به مناسبت اوّلین ماه تهاجم روسیه، توضیح داد که چگونه تاریخ و زبان با هویت ارتباط تنگاتنگی دارند. او معتقد است هرگونه شواهد فرهنگی اعم از مادی و غیرمادی انقلاب دموکراتیک اوکراین، تهدیدی برای حکومت استبدادی پوتین است، چراکه پوتین قصد دارد واقعیت را برای مطابقت با دیدگاه خود از تاریخ، تغییر دهد. از نگاه وی روسیه به دنبال «نیستی فرهنگی» اوکراین است و لذا تاریخ و زبان اوکراین هدف اصلی این جنگ فرهنگی هستند. از نظر پوشی‌وایلو حملۀ روسیه به اوکراین یک پروژۀ نسل‌کشی [فرهنگی] و استعماری محسوب می‌شود، زیرا که پاک‌کردن گذشته پیش‌نیاز کنترل اجتماعی است. او معتقد است حفاظت از فرهنگ در زمان جنگ یک اقدام قهرمانانه است که اهالی فرهنگ از هر صنفی با تمام توان خویش بایستی به آن اهتمام داشته باشند.[3]

از سال 2014 به بعد یکی از بارزترین ویژگی‌های واکنش اوکراین به جنگ ترکیبی روسیه، احیای فرهنگی قابل‌توجه این کشور بوده است. این رنسانس فرهنگ اوکراینی به دفاع در برابر نفوذ قدرت نرم روسیه کمک کرده و وزنه‌ای متعادل در برابر روایت‌های مخرب کرملین ایجاد کرده است که برای تضعیف انسجام اجتماعی اوکراین طراحی شده‌اند. موفقیت نسبی اوکراین در حوزۀ فرهنگی مدیون مشارکت بین بخش خصوصی و مقامات دولتی است که نقش مهمی در حمایت و تسهیل سطوح بی‌سابقۀ تولید خلاق ایفا کرده‌اند.[4]

کارشناسان فرهنگی و اجتماعی در حوزۀ اوکراین معتقدند که برنامه‌های فرهنگی یکی از اساسی‌ترین تلاش‌ها جهت ایمنی آیندۀ اوکراین در قبال روسیه است و لذا سیاست‌های هویتی به رونق زندگی فرهنگی ملّی اوکراین از سال 2014 به بعد کمک شایانی کرده است و حال اگر اوکراین نتواند شتاب قدرت نرم چند سال گذشته را حفظ کند، ممکن است پیامدهای امنیتی جدی برای جنگ ترکیبی این کشور با روسیه به وجود بیاید.

چرخش قابل‌توجه در بخش فرهنگی اوکراین از سال 2014 یکی از مهم‌ترین تحولاتی است که در این دورۀ‌ پرتلاطم و شکل‌دهندۀ توسعۀ کشور اوکراین به‌عنوان یک کشور مستقل، رخ داده است. دولت اوکراین با همکاری نزدیک با جامعۀ مدنی و جامعۀ فرهنگی توانسته است نیازهای بخش خلاق را با اجرای برنامۀ بودجۀ بلندپروازانه همراه با شفافیت به سبک اروپایی برآورده کند. تلاش‌های اوکراین شامل تأسیس مؤسسات فرهنگی کاملاً جدید مانند بنیاد فرهنگی اوکراین و مؤسسۀ کتاب اوکراین، همراه با بازسازی جامع سازمان‌های موجود مانند آژانس دولتی فیلم اوکراین است. مؤسسۀ جدید دیگری وظیفۀ ترویج فرهنگ اوکراینی در خارج از کشور را بر عهده دارد. این مؤسسات فرهنگی جدید و اصلاح‌شده که با حفظ فاصله‌ای از دولت عمل کرده‌اند، به آن‌ها امکان داده است تا از اتهامات سانسور یا نفوذ ناروای دولت دور باشند. در مقابل، در عرض چند سال، آن‌ها به‌عنوان میانجی مؤثر بین دولت و بخش خلاق ظاهر شده‌اند.[5]

ابتکارات فرهنگی مختلف اوکراین پس از سال 2014 نتایج چشمگیری داشته است. در طول این سال‌ها ، اوکراین شاهد حجم بی‌سابقه‌ای از آثار ادبی، تولیدات تئاتر، فیلم‌ها، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها بوده است. درهمین‌حال هنرمندان و متخصصان بخش فرهنگی از مناطق مختلف اوکراین در مجموعه‌ای از پروژه‌های مشترک شرکت کرده‌اند که کمک وافری برای به چالش کشیدن کلیشه‌های کرملین در مورد شکاف غیرقابل اتصال شرقی و غربی در جامعۀ اوکراین بوده است. این تحولات در حوزۀ فرهنگی منعکس‌کنندۀ تحول گسترده‌تری در هویت ملّی اوکراین است که از سال 2014 اتفاق افتاده است. تجربۀ مشترک انقلاب یورومیدان و واکنش اعتراضی مردمی به تهاجم روسیه به کریمه و شرق اوکراین به ایجاد حس مدنی و فراگیر هویت ملّی فراتر از تفاسیر محدودتر مبتنی بر زبان و قومیت کمک کرده است. نهادهای فرهنگی جدید اوکراین با ترویج تأکید بر گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، روند هویت مدنی در بعد از سال 2014 را پذیرفته‌اند. این امر منجر به جایگاه برجسته‌تری برای گروه‌های اقلیت مانند تاتارهای کریمه و یهودیان اوکراینی در گفتمان ملّی شده است. سال‌های اخیر همچنین شاهد بحث‌های پرجنب‌وجوشی در مورد سنت غنی ادبیات روسوفونی اوکراین با روشنفکران روسی‌زبان در مناطقی ازجمله اودسا و منطقۀ دونباس که مسائل هویتی را به روش‌های کاملاً جدیدی بررسی می‌کنند، بوده است.[6]
از سال 2014، استقبال اوکراین از سیاست‌های هویتی فراگیرتر به موازات طیفی از اقدامات عملی که به‌وسیلۀ واقعیت‌های جنگ ترکیبی روسیه دیکته شده است، صورت گرفته است. هرچند به حکم قرن‌ها تسلط سیاسی و روسی‌سازی سیستماتیک، روسیۀ مدرن هنوز از نفوذ فرهنگی عظیمی بر اوکراین برخوردار است ولیکن از زمانی که خصومت‌ها از سال 2014 آغاز شد، موضوع نفوذ فرهنگی روسیه به موضوع امنیت ملّی اوکراین تبدیل شده است. به منظور مبارزه با نفوذ فرهنگی روسیه، اوکراین طیفی از اقدامات مثبت را معرفی کرد که برای ترویج تولید محتوای فرهنگی بیشتر به زبان اوکراینی طراحی شده بودند. بین سال‌های 2014 تا 2019، سهم فیلم‌های ساخت اوکراینی اکران‌شده در سینماهای اوکراین از 7/1درصد به 8درصد افزایش یافت و همچنین درصد کتاب‌های منتشرشده به زبان اوکراینی نیز به میزان قابل‌توجهی افزایش پیدا کرد. در چند سال گذشته، ایستگاه‌های رادیویی مؤظّف به رعایت سهمیه‌های زبان اوکراینی بوده‌اند. این امر به رونق صحنۀ موسیقی داخلی کمک کرده و باعث رونق حرفۀ بسیاری از نوازندگان محلی شده است که قبلاً برای به‌دست‌آوردن زمان پخش در لیست‌های پخش تحت سلطۀ هنرمندان روسی‌زبان تلاش می‌کردند. مقامات اوکراین همچنین تعدادی از سیاست‌های حمایتی را وضع کردند تا نفوذ قدرت نرم روسیه در داخل اوکراین را محدود کنند. در سال 2014 اوکراین مجموعه‌ای از کانال‌های تلویزیونی، سریال‌های تلویزیونی و کتاب‌های روسی را ممنوع کرد و توجه ویژه‌ای به محتوایی داشت که به دنبال تمجید از گذشتۀ امپراتوری روسیه یا تحقیر اوکراین بود. از سال 2017 بعد، اوکراین فراتر رفته و تعدادی از پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی روسیه را مسدود کرد. بسیاری از ستاره‌های برجستۀ پاپ و افراد مشهور روسیه نیز دیگر در اوکراین مورداستقبال قرار نگرفتند، زیرا ممنوعیت ورود در پاسخ به مواضع ضداوکراینی یا بازدیدهای غیرمجاز از کریمه تحت اشغال روسیه اعمال شد.[7]

معادلۀ هویت ملّی مساوی با امنیت ملّی یکی از ویژگی‌های صریح دورۀ ریاست جمهوری پترو پوروشنکو در سال‌های 2014 تا 2019 بود. بااین‌حال جانشین او ولودیمیر زلنسکی رویکرد بسیار کمتر نمایشی در بحث هویت اتخاذ کرده است. از زمان روی کار آمدن زلنسکی در ماه مه 2019، اظهارات عمومی زلنسکی متشکل از درخواست‌های عمومی برای وحدت ملّی بوده است. او مراقب بوده است که از اظهارنظر جنجالی در مورد موضوعات حساس تاریخی خودداری کند. درواقع زلنسکی در یکی از معروف‌ترین سخنرانی‌های خود به‌عنوان رئیس‌جمهور، به‌طورمستقیم اهمیت سیاست هویت را زیر سؤال برد. او در سخنرانی سال نو 2020 خطاب به ملّت اظهار داشت :«چه فرقی می‌کند که یک خیابان به نام چه کسی نام‌گذاری شود؟ آنچه واقعاً اهمیت دارد این است که به‌خوبی روشن و سنگ فرش شده باشد.» منتقدان زلنسکی را به‌دلیل ناتوانی در بیان ارزش‌های زیربنایی و دیدگاه تا حدّی مبهم او برای وحدت ملّی موردحمله قرار دادند. آن‌ها استدلال می‌کنند که ابهام لفاظی‌های او باعث کندی تثبیت هویت ملّی مدنی اوکراین می‌شود. آن‌ها می‌گویند که این امر به دور از احتمال شکاف در جامعه، اوکراین را در برابر تجاوزات بیشتر روسیه آسیب‌پذیر می‌کند. ترجیح آشکار زلنسکی به نمایش فرهنگ پاپ است که در دوران ریاست جمهوری او به برند تعطیلات ملّی تبدیل شده است. این رویکرد سرگرم‌کننده و در دسترس، طرفداران بسیاری را به خود جلب کرده است. بااین‌حال با درک فرهنگ به‌عنوان یک نیروی دگرگون‌کننده و دموکراتیک‌کننده که از سال 2014 در اوکراین غالب شده است، بسیار مغایر است. از سال 2019 به قبل، احیای فرهنگی اوکراین در مرکز ضدحمله علیه تجاوز روسیه بوده است. این امر به شکل‌گیری هویت مدنی اوکراینی کمک کرده و به صنایع خلاق این کشور اجازه داده است که از دهه‌ها سلطۀ روسیه بیرون بیایند. بخش عمده‌ای از این امر به‌دلیل نقش حمایتی که به‌وسیلۀ نهادهای دولتی ایفا می‌شد، امکان‌پذیر شد. حال که نمی‌شود پایانی برای جنگ ترکیبی روسیه متصور شد، مقامات فعلی اوکراین بایستی همچنان متعهد به دفاع از کشور خود در عرصۀ قدرت نرم باشند. [8]

ادامه دارد ...

منابع