سیمای کلی جمعیت ایران

گزارش حاضر، روند و تحولات جمعیتی کشور ایران را با تأکید بر چالش‌ها و مسائل جمعیتی موردمطالعه و بررسی قرار داده است. در این مسیر به مهم‌ترین چالش جمعیتی در کشور که باروری زیر سطح جانشینی است، توجه شد. همین‌طورکه پیش‌تر عنوان شد در راستای پیشگیری از پیامدهای جمعیتی به‌عنوان محصول کاهش باروری به‌ویژه مسائلی ازجمله سال‌خوردگی جمعیت، کاهش نیروی کار و رشد منفی جمعیت در اردیبهشت سال 1393 سیاست‌های کلّی «جمعیّت» براساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام به‌وسیلۀ رهبر معظم انقلاب در چهارده بند ابلاغ شد. درهمین‌راستا قانون جوانی جمعیت در سال 1400 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که هدف اصلی آن رسیدن باروری به سطح جانشینی در کشور هست. در گزارش پیشِ رو، نشان داده شد که تحولات رخ داده در نهاد خانواده در کشور ایران شامل افزایش میانگین سن ازدواج، افزایش تعداد طلاق و کاهش تعداد ازدواج، تأثیر بسزایی در کاهش باروری می‌گذارد. ازدواج یکی از تعیین‌کننده‌های بلافصل باروری محسوب می‌شود و تأثیر مستقیمی بر باروری دارد. تنها مسیری که می­تواند به فرزندآوری منجر شود ازدواج و تشکیل خانواده است. افزایش سن ازدواج به‌عنوان عاملی مهم و تأثیرگذار بر کاهش باروری در کشورها و عاملی مهم در شکل‌گیری باروری زیر سطح جانشینی است. زنان با تأخیر در ازدواج و فرزندآوری، نسبت به زنانی که فرزندآوری را زودتر آغاز می‌کنند، زمان کمتری برای داشتن فرزند بیشتر دارند، علاوه‌برآن کاهش در موالید یک زن به‌عنوان عامل اصلی و مهم کاهش جمعیت محسوب می­شود. برای مثال اگر میانگین سن در اوّلین فرزندآوری از 25 به 30 سالگی افزایش یابد، درنهایت اندازۀ جمعیت، یک‌ونیم برابر کوچک­تر از زمانی خواهد شد که این تغییر رخ ندهد (گلدشتاین، 2006).

در پیمایشی که مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران با هدف ارزیابی نگرش افراد از اثرگذاری سیاست‌های ترویج فرزندآوری انجام داده است، نتایج بیانگر این است که 60درصد پاسخ‌گویان معتقدند سیاست‌های فرزندآوری دولت هیچ تأثیری بر فرزندآوری زوجین نخواهد داشت یا تأثیر کمی خواهد داشت. لذا به‌نظرمی‌رسد در تدوین سیاست‌های جمعیتی فقط اعمال مشوق‌های اقتصادی به‌تنهایی تأثیرگذار نبوده و توجه ویژه به تغییرات فرهنگی و بسترسازی فرهنگی و هنجارسازی در ارتباط با فرزندآوری از طریق پویش رسانه­ای، کتاب‌های درسی مدارس، مساجد و غیره... ضروری به‌نظرمی­رسد. رفتار باروری به‌عنوان یک عامل تعیین‌کننده در موضوع نوسان‌های جمعیتی به شکل یک پدیدۀ چند‌عاملی تبلور می­یابد که خود دربرگیرندۀ عوامل بسیار متنوع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی، بیولوژیکی، روان‌شناختی و... بوده که از طریق مکانیسم‌های پیچیده‌ای بر باروری اثر می‌گذارند. ازاین‌رو شناخت عوامل پیچیده و چندوجهی تأثیرگذار بر رفتار باروری و اتخاذ سیاست‌های متناسب با دیدگاه‌ها و فرهنگ‌های متفاوت در کشور می‌تواند در اجرای سیاست‌های جمعیتی با رویکرد مثبت مؤثر باشد (عباسی و همکاران، 1397؛ 155).