باتوجه‌به تصویب قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در تاریخ 1400/8/19 توسط مجلس شورای اسلامی در قالب اصل (85) قانون اساسی و اجرای آزمایشی آن به مدت هفت سال، این گزارش به‌عنوان اوّلین پیش‌نیاز رصد قانون فوق، به بررسی وضعیت فرزندآوری و نگرش نسبت به مطلوبیت آن در جامعه پیش از اجرایی‌شدن قانون پرداخته است. این بررسی کمک خواهد کرد سیاست‌گذاران، مدیران و کارشناسان دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مردمی، تصویر روشن‌تری از وضعیت موجود و چرایی تلاش در راستای تغییر سیاست‌ها به‌سوی تشویق و حمایت از فرزندآوری به دست آورند و ازسوی‌دیگر زمینۀ مناسبی جهت ارزیابی اثربخشی اجرای قانون در بهبود وضعیت، فراهم خواهد آمد.
در بخش رفتارهای فرزندآوری با مرور شاخص‌هایی چون رشد جمعیت، بعد خانوار، تعداد موالید، میزان ناخالص موالید، میزان باروری عمومیو زناشویی، الگوی سنی باروری در ایران، فاصلۀ زمان تولد فرزند از زمان ازدواج، مرتبۀ تولد فرزند، میزان باروری کلّ به تفکیک مناطق شهری و روستایی، الگوی تحصیلی باروری زنان در ایران، میزان باروری کلّ به تفکیک زنان شاغل و غیرشاغل تلاش شده مهم‌ترین مشخصه‌های فرزندآوری جامعۀ ایرانی مرور شود. باتوجه‌به داده‌های به دست آمده از شخص‌های مذکور، می‌توان گفت کاهش فرزندآوری در کشور به یک الگوی غالی تبدیل شده و در تمامی استان‌ها، شهرها و روستاها، گروه‌های مختلف اجتماعی و ... محرز است هرچند که شدت و ضعف متفاوتی دارد.
در بخش سنجش نگرش‌های جامعه به فرزندآوری تلاش شد نتایج پیمایش‌های ملّی صورت گرفته در این حوزه موردبررسی و ارزیابی قرار گیرد. ازجمله این پیمایش‌ها می‌توان به پیمایش «گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران-گزارشی از یک نظرخواهی ملّی در سال 1353» (1353)؛ «پیمایش بررسی نگرش‌های و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در ایران» (1375)؛ «گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی ایرانیان کلّ کشور» (1383)؛ سه موج «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» (1379، 1382 و 1394)؛ «بررسی نحوۀ نگرش جوانان در آستانۀ ازدواج و زنان همسردار 15-49ساله نسبت به فرزندآوری و شناخت عوامل اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر آن» (1394؛ «وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعۀ ایران» (1396)؛ «پیمایش ملّی ازدواج» (1396)؛ «پیمایش ملّی خانواده» (1398)؛ «نظرسنجی ایسپا پیرامون نگرش جامعه به مناسب بودن چندفرزند برای یک خانواده» (1400) اشاره کرد.
مقایسۀ داده‌های این دو بخش (رفتارها و نگرش‌ها) نشان می‌دهد بین رفتارهای فرزندآوری و نگرش جامعه به فرزندآوری در جامعۀ ما شکاف وجود دارد. اگرچه نگاهی به داده‌های جمعیتی نشان از گرایش خانواده‌های ایرانی به محدودکردن فرزندان به حدود دو فرزند دارد، اما به‌لحاظ نگرشی مطلوبیت فرزندآوری در جامعه روبه‌افزایش است. در توضیح علّت این شکاف باید گفت رفتار باروری لزوماً منبعث از نگرش نسبت به مطلوبیت فرزند نبوده و عوامل متعددی بر تصمیم‌گیری زوجین دخیل هستند.
پژوهش‌های متعدد در این زمینه بر تأثیرگذاری وضعیت کلان اقتصادی و همچنین وضعیت اقتصادی خانوار، مبهم بودن وضعیت آیندۀ پیشِ رو، عوامل روانی مانند ترس از زایمان و فرزندآوری، ترس از اختلال در رابطه با همسر با آمدن فرزند جدید، افزایش تمایل به پیشرفت فردی، حساس‌ترشدن خانواده‌ها به فرایند فرزندپروری، تحولات تربیتی، نداشتن حمایت خانوادۀ گسترده، تجربۀ زیست منفی از خانواده‌های پرجمعیت، تغییرات اجتماعی چون افزایش سطح تحصیلات و میزان اشتغال زنان و دشواری در هماهنگی نقشی برای زنان، رشد فردگرایی، کاهش منافع احساسی داشتن چندین فرزند، افزایش سن ازدواج، موضوع ناباروری، افزایش نرخ سزارین، استفادۀ مکرر از داروهای هورمونی پیشگیری از بارداری، سقط جنین، نهادینه‌شدن سیاست تحدید موالید از سال 1372 تاکنون و ... تأکید ورزیده‌اند. علاوه‌براین تغییر نگرش نسبت به موفقیت و پیشرفت و انتظار از زندگی نیز ازجمله عوامل تأثیرگذار بر رفتارهای فرزندآوری در کنار مطلوبیت فرزند ذیل این مسئله است. به‌عبارت‌دیگر خانوادۀ ایرانی همچنان فرزند را ارزشمند و مطلوب می‌داند، اما در عمل به‌علّت چالش‌های ساختاری یا نهادی و عدم‌حمایت‌های لازم، فرزندان کمتری را به دنیا می‌آورد. توجه به این نکته ضروری است که اگرچه قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در راستای برون‌رفت از چالش‌های مذکور و با تکیه بر نگرش و تمایل خانواده‌های ایرانی بر فرزندآوری تدوین شد و به تصویب رسیده، اما تسهیل فرایند فرزندپروری ذیل آن کمتر دیده شده است. باتوجه‌به مطالب فوق تدوین قوانینی نسبت به رفع نگرانی خانواده‌ها از آیندۀ فرزندان به‌ویژه مسئلۀ تحصیل و تسهیل فرایند فرزندپروری ضروری به‌نظرمی‌رسد.
درنهایت و باتوجه‌به یافته‌های مذکور، لزوم رصد جامع و مستمر شاخص‌های آماری حوزۀ فرزندآوری و توجه به چالش‌های هر یک از این شاخص‌ها در تبیین وضعیت موجود، ارزیابی مستمر قانون در حین اجرا، لزوم نظارت و مطالبه‌گری در راستای حذف تشتت داده‌های آماری در شاخص نرخ باروری کلّ، لزوم سیاست‌گذاری مناسب در راستای تسهیل ازدواج و کاهش میانگین سن ازدواج جهت افزایش نرخ باروری، لزوم سیاست‌گذاری مناسب در خصوص کاهش میانگین سن فرزندآوری ضمن حفظ سلامت مادر و کودک، لزوم طراحی و حمایت از پژوهش‌های تخصصی ملّی در حوزۀ جمعیت و فرزندآوری (در دو بُعد رفتاری و نگرشی)، عدم سیاست‌گذاری تک‌ساحتی و توجه به تمام عوامل مؤثر و گروه‌های اجتماعی جهت ارتقای نرخ باروری، لزوم سنجش و احصای عوامل تأثیرگذار بر شکاف بین رفتارها و نگرش‌های ایرانیان در حوزۀ فرزندآوری ازجمله توصیه‌های سیاستی است که در این گزارش موردتأکید قرار گرفته است.