آماده‌سازی مقیاس دینداری و ارزیابی سطوح دینداری اقشار مختلف

چکیده

وجود ایرادات روش‌شناختی و روان‌سنجی در تدوین ابزارهای دینداری موجود، فقدان هنجار استانی، منطقه‌ای و ملّی و نبود شیوۀ استاندارد و وحدت رویه‌ای در اجرا و نمره‌گذاری موجب شد که هدف مطالعۀ حاضر تولید مقیاس استانداردی برای سنجش دینداری جامعۀ ایران به‌عنوان یک جامعۀ دیندار و مذهبی باشد. براین‌اساس ساختار و محتولی مقیاس سنجش دینداری مبتنی بر آیات و روایات اسلامی تعریف و تعیین شد. الگوی نظری سنجش دینداری چندمؤلفه‌ای است و براساس‌آن خزانۀ مؤلفه‌ها و سؤالات تهیه شد. طرح پژوهش حاضر توصیفی (یا غیرآزمایشی) از نوع ابزارسازی است. این تحقیق در دو مرحله انجام شد؛ مرحلۀ اوّل «آماده‌یازی مقیاس دینداری» و مرحلۀ دوم «ارزیابی سطوح اقشار جامعۀ ایران» بود. مرحلۀ اوّل به لحاظ شیوۀ گردآوری داده‌ها (طرح تحقیق)، از نوع توصیفی-روش‌شناختی و مرحلۀ دوم توصیفی-پیمایشی است. جامعۀ آماری تحقیق افراد 19 تا 60 سالۀ خانوارهای مسلمان ساکن در سی (30) شهر مرکز استان ایران بودند که حداقل دارای تحصیلات سیکل به بالا بودند و تمایل به تکمیل پرسشنامه داشتند. هر کدام از این افراد خانوارهای معمولی مسلمان در 30 شهر مرکز استان که در زمان اجرای طرح سن آنان بین 19 تا 60 سال بود، واحد آماری این طرح بودند. همان‌طورکه ذکر شد، پژوهش حاضر در دو مرحله اجرا شد؛ مرحلۀ آماده‌سازی مقیاس و مرحلۀ ارزیابی. حجم کل نمونۀ موردمطالعۀ پژوهش 20000نفر تعیین شد. برای اجرای مطالعۀ آماده‌سازی نمونه‌ای معرف در حدود 4403نفر براساس متغیرهای فرقه‌های مذهبی (تشیع-تسنن)، پراکندگی جغرافیایی (شمال، جنوب، غرب، شرق و مرکزی)، برخوردار-محروم و زبان گویش از طریق نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای نسبتی انتخاب شدند. مرحلۀ اصلی براساس نمونه‌گیزی به شیوۀ تصادفی طبقه‌ای نسبتی صورت گرفت و اجرای کامل ابزار سنجش روی نمونۀ ملّی 15386 نفری انجام شد. منبع اصلی ساخت ابزار پرسشنامۀ سنجش دینداری حاضر، پرسشنامه‌های فرم الف و ب مطالعۀ خدایاری فرد و همکاران (1385) بود. با استفاده از 93 سؤال مناسب پرسشنامه‌های قبلی و تدوین 61 سؤال دیگر، درنهایت پرسشنامه‌ای با 154 سؤال نهایی شدو در مرحلۀ آماده‌سازی مقیاس، سؤالات به دو قسمت یک و دو تقسیم شد. پس از اجرای پرسشنامه‌های 1 و 2 در گروه نمونۀ 4403 نفری در 12 استان کشور و تحلیل عوامل آن‌ها که 8 مؤلفه را در هر پرسشنامه آشکار کرد، برای اجرای نهایی، هر دو پرسشنامه با هم ترکیب شدند و پرسشنامۀ واحدی با 117 سؤال آماده شد. این پرسشنامه هم در جمعیت 100 نفری مطالعه و در پایان 105 سؤال با اضافه کردن 5 سؤال سنجش نحوۀ وانمود اجتماعی فرد برای اجرا آماده شد. اجرای نهایی برای سنجش دینداری در سطح اقشار مختلف در گروه نمونۀ 15386 نفری در دوازده استان کشور انجام شد. یافته‌های این مرحله ضمن تأیید خصوصیات روان‌سنجی مقیاس ازجمله روایی سازه، روایی ملاکی هم‌زمان دارای پایایی مناسب با روش بازآزمایی بود. سنجش دینداری در اقشار مختلف گروه نمونه نشان داد که میزان دینداری افراد زیاد است. از نظر مؤلفه‌های دینداری بالاترین نمره در مؤلفۀ باور و شناخت دینی و نمرۀ کمتر در مؤلفۀ التزام به وظایف دینی است. مقایسۀ دینداری براساس خصوصیات گروه نمونه آشکار کرد که زنان از مردان، متأهلات از مجردان و افراد متولد روستا از متولدان شهری دیندارتر بودند. همچنین میزان دینداری با تحصیلات سیکل، دیپلم و درجات دانشگاهی رابطۀ معکوسی داشت، اما روحانیان بالاترین نمره را نسبت به افراد داشتند. میزان دینداری با سن افراد هم رابطۀ مثبت داشت، یعنی با افزایش سن، دینداری هم افزایش می‌یافت. در پایان، ضمن ارائۀ نورم‌های هنجاری بری نمرۀ کلّ دینداری و مؤلفه‌های آن، یافته‌ها در پرتو نتایج مطالعات قبلی مورد بحث و نتیجه‌گیری قرار گرفت.