روش پژوهش
روش این پژوهش کیفی و برمبنای مصاحبه عمیق است. همچنین مصاحبه‌شوندگان بینندگان سنین ١٨ تا ٢٨ سال این برنامه‌ها بوده‌اند. (صفحه 3)
ضعف‌های عمدۀ برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی از سوی جوانان
- جذابیت، حلقۀ گمشدۀ برنامه‌های معارفی: یکی از بزرگ‌ترین و ملموس‌ترین آسیب‌های برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی، کسالت‌بار بودن این برنامه‌ها در نگاه کلی است. زمانی که از مخاطبان دلیل بیان این آسیب پرسیده شد، نداشتن جذابیت در اجزای مختلف آنها را اصلی‌ترین دلیلشان در انتخاب نکردن این برنامه‌ها برشمردند. طبق گفتۀ یکی از مخاطبان جذابیت، نتیجۀ خلاقیت است. استفادۀ بی‌رویه از یک قالب، دکور و شیوۀ ارائۀ کلیشه‌ای و بی‌توجهی به تأثیر عناصر بصری در اغلب برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی در سالیان متمادی، عامل اصلی کاهش جذابیت این برنامه‌ها و درنتیجه، کاهش مخاطبان آنها شده است. (صفحه 7)
- محدود کردن گسترۀ وسیع مخاطبان به یک قشر خاص: بسیاری از مخاطبان جوانی که با آنان مصاحبه شد، چه افرادی که کمتر دغدغۀ فراگیری دین و آموزه‌های آن را داشتند و چه علاقه‌مندان به فراگیری مفاهیم دینی، همگی با این مسئله موافق بودند که برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی اغلب طبق سلیقۀ قشر مذهبی جامعه تهیه و تدوین می‌شوند. از دید مخاطبان جوان، هدف از ساخت این برنامه‌ها بیشتر تکمیل و تقویت زمینه‌های اعتقادی یک قشر خاص است و متأسفانه جذب مخاطبان به‌صورت حداکثری صورت نمی‌گیرد و این برنامه‌ها بیشتر مطلوب یک طیف علاقه‌مند به آگاهی از معارف دینی تحت هر شرایطی است. به‌عبارت‌دیگر، خواست و نیاز دیگر اقشار جامعه با سطح اعتقادی و دین‌داری متفاوت در ساخت این برنامه‌ها لحاظ نمی‌شود. (صفحه 8 و 9)
آسیب‌های مرتبط با فرم و ساختار برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی
- قالب برنامه‌های گفت‌وگومحور: یکی دیگر از دلایل بی‌میلی جوانان به تماشای برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی، فقط قالب این برنامه‌ها است به‌طوری‌که بسیاری از آنان از وجود یک گفت‌وگوی کاملاً یک‌طرفه از سوی کارشناس ابراز نارضایتی می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر در این برنامه‌ها، گفت‌وگوی رسانه‌ای به معنای واقعی آن اتفاق نمی‌افتد و مجری بیشتر نقش اداره‌کنندۀ زمان‌بندی برنامه را دارد و کارشناس با این پیش‌فرض که باید دربارۀ موضوعی فقط نظرهای خود را بیان کند در برنامه‌ها حضور می‌یابد. (صفحه 9 و 10) به‌این‌ترتیب، یکی از دلایل اصلی بی‌میلی جوانان به برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی را می‌توان قالب این برنامه‌ها بیان کرد. فقدان تنوع بصری، الگوی فیلم‌برداری یکنواخت و دکورهای ساده و کلیشه‌ای و ساختار یک‌طرفۀ گفت‌وگوها و همچنین سکون و بی‌تحرکی عوامل جلوی دوربین در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی، واپس رفتن مخاطب جوان و پرانرژی را در پی دارد. (صفحه 10)
- ضعف‌های بیان‌شده در مورد عملکرد مجری برنامه: اگرچه مخاطبان جوان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی از چهرۀ محجوب، متانت، پوشش مناسب، خوش‌رویی، تواضع و آرامش بیشتر مجریان ابراز رضایت کردند، اما طبق انتظاراتی که در مصاحبه‌ها ابراز داشتند، این ویژگی‌ها بیشتر برای مخاطبان میان‌سال مناسب است و در جذب مخاطبان جوان به این برنامه‌ها تأثیر چندانی نداشته‌اند. (صفحه 11)
- ویژگی‌های ظاهری مجری: از مهم‌ترین ایرادهایی که مخاطبان جوان به تولیدکنندگان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی وارد دانستند، بی‌توجهی به معیارهای جوانان نسل امروز هنگام انتخاب مجری‌این برنامه‌ها بود. از دید بسیاری از مخاطبان، مجریان حال حاضر برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی برای ایشان مطلوب نیستند. یکی از مخاطبان دراین‌باره از جذابیت مجری‌ای مانند احسان علیخانی برای جوانان یاد می‌کند و دیگر نیز با اشاره به یکی از مجریان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی می‌گوید: «دیدن برنامه افرادی مثل علی درستکار برای من جذاب نیست. مجری پیرمردهاست. طرز لباس پوشیدنش هم مناسب تلویزیون نیست، نباید این‌طور باشد. در کل، شخصیت آرامی دارد و این برایم خسته‌کننده است» (صفحه 12) از دید جوانان بیشتر مجریان حاضر در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی از مهارت‌های لازم برای جذب مخاطب حداکثری برخوردار نیستند. (صفحه 13)
مؤلفه‌های موردنیاز در اجرای موفق
- داشتن دانش کافی: از دید مخاطبان جوان، میزان اشراف مجریان بر موضوع، درجات مختلفی دارد. به این معنا که بعضی از مجریان دارای اطلاعات خوبی دربارۀ موضوع هستند، اما میزان دانش برخی دیگر به حدی نیست که جسارت کافی به ایشان برای حضور فعال در بحث بدهد. (صفحه 15)
- توانمندی در مدیریت زمان برنامه و بحث: از منظر مخاطبان آنچه در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی دیده‌شده، این است که مجریان این برنامه‌ها اغلب در مدیریت زمان موفق بوده‌اند اما ورود نابجای مجری در کلام کارشناس با خواندن پیامک‌ها یا ایجاد مغالطه با سؤال‌های انحرافی از دیگر آسیب‌های مطرح‌شده از سوی مخاطبان جوان بود. (صفحه 16)
- علاقه و انگیزۀ کافی برای اجرا: یکی دیگر از دلایل گرایش نداشتن مخاطبان به برنامه‌های گفت‌وگومحور، انفعال مجریان و سرسری گرفتن مسئولیت مجری‌گری است. یکی از مخاطبان دراین‌باره چنین توضیح می‌دهد: «گاهی اوقات این‌طور به نظر می‌رسد که مجری در حال بازی کردن نقش یک مجری در جلوی دوربین است و فقط برای رفع تکلیف در جایگاه شغلی، در برنامه حضور می‌یابد و مقابل کارشناس می‌نشیند.» (صفحه 17)
آسیب‌شناسی عملکرد کارشناسان دینی
- حضور قشر روحانی در رسانۀ ملی از نگاه مخاطب جوان: به اعتقاد بیشتر افراد نمونه، این حقیقتی انکارناپذیر است که بهترین اشخاصی که صلاحیت پاسخگویی به سؤال‌ها و دغدغه‌های دینی افراد جامعه را دارند، قشر روحانی هستند اما از منظر مخاطبان این فرد باید هم‌زمان به علوم ارتباطات و رسانه نیز آگاهی کامل داشته باشد. بااین‌حال، بخشی از مصاحبه‌شوندگان با حضور میهمان روحانی در برنامه‌های تلویزیون مخالفت داشتند. آنها بابیان اینکه سخنان این قشر از کارشناسان به‌طور حتم مفید است، اما حضور روحانیان در تلویزیون همیشه به یک‌شکل بوده، دیگر مشتاق به دیدن برنامه‌هایی که میهمان روحانی دارند، نیستند. حتی میان مخاطبان جوان دغدغه مند دین نیز افرادی بودند که از حضور یکنواخت کارشناسان روحانی خسته شده‌اند. (صفحه 19 و 20)
- ارزیابی دین بر اساس رفتار شخص روحانی: مسئلۀ دیگری که منجر به استقبال نکردن مخاطبان، به‌ویژه مخاطبان نسل جوان از روحانیان می‌شود، سوء رفتارهایی به شمار می‌رود که از برخی از روحانیان دیده‌شده است. بعضی از افراد جامعه دست به تعمیم این رفتارها به‌کل جامعۀ روحانیت می‌زنند. (صفحه 21) همچنین اشاره به یک مسئله که توسط برخی از مخاطبان مطرح شد، مهم به نظر می‌رسد و آن خودبزرگ‌بینی برخی از روحانیان در مقابل قشر کمتر مذهبی جامعه است. برخی از پاسخگویان گفته‌اند که ایشان خیلی از بالا به مردم نگاه می‌کنند. عامل سومی که منجر به ایجاد حس بی‌اعتمادی به قشر روحانی در مخاطبان جوان شده است، بیان سخنان بحث‌برانگیز و غیر مرتبط با موضوع برنامه، به‌ویژه دخیل کردن مسائل سیاسی جامعه حین بحث دربارۀ موضوعات دینی است. (صفحه 22)
- آسیب‌های ناشی از فن بیان کارشناس: استفاده از زبان ثقیل و سنگین، آسیب دیگری است که مخاطبان به فن بیان کارشناسان دینی نسبت دادند. به‌طوری‌که مطالب گفته‌شده در برنامه در سطحی برای غیر از مدرّسان و دانشجویان الهیات قابل‌درک نیست. (صفحه 22)
- آهنگ صدا و لحن کارشناس: بیشتر پاسخگویان فن بیان کارشناسان مدعو در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی را مطلوب نمی‌دانستند. به این دلیل که کارشناسان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی بیشتر از قشر روحانیان هستند، اغلب دارای سبک‌رفتاری و گفتاری یکسان‌اند. (صفحه 23) همچنین بعضی از جوانان به لحن موعظه گونۀ کارشناسان واکنش نشان داده و می‌گفتند «ما از نصیحت خوشمان نمی‌آید.» (صفحه 24)
- اختلاف سنی بالا میان مخاطب و کارشناس: عامل دیگری که مانع از ایجاد شورونشاط در کلام کارشناس می‌شود، سن اوست. طبق شواهد امر، غالب کارشناسان دینی را افراد مسن تشکیل می‌دهند. این افراد به دلیل کهولت سن و کم‌توانی نمی‌توانند پرانرژی ظاهر شوند. (صفحه 24)
- آسیب‌های ناشی از ضعف کارشناس در برقراری ارتباط مؤثر و موفق: یکی از ایرادهایی که مخاطبان جوان به میهمانان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی وارد دانستند، استفادۀ محدود از کارشناسان محبوب و سرشناس میان جوانان است. آسیب دیگری که در رابطه با کارشناسان دینی مطرح‌شده، ضعف این قشر در برقراری ارتباط مؤثر با مخاطبان تلویزیونی است. به خدمت گرفتن روحانیانی که از کار در رسانۀ تلویزیون و مقتضیات آن بی‌اطلاع باشند، آسیب بزرگی به برنامه‌ها وارد می‌کند. (صفحه 26 و 27)
- عدم توانایی کارشناس در اقناع مخاطب: از نگاه مخاطبان بیان مطالب بدون ذکر منابع و مستندات بحث، نقش بسزایی در سلب اطمینان مخاطب از مطالب گفته‌شده دارد. استفادۀ اندک بعضی از کارشناسان از تمثیل و ضعف در بیان ادلۀ کافی برای اقناع بهتر و بیشتر جوانان و تکیه‌بر زبان فنی و ثقیل به‌منظور نشان دادن میزان علم و دانش خود از عمده آسیب‌های روش کارشناسان در توضیح مفاهیم دینی است. طفره رفتن در پاسخگویی به شکل واضح، تمرکز بیش‌ازاندازه بر بعد انذاری دین و سخن گفتن با مخاطب به زبان تهدید، استفاده از لحن تند و دستوری، پاسخ‌های سطحی و کوتاه و ناتوانی در ارائۀ راهکار مناسب با شرایط فرد سؤال‌کننده از دیگر آسیب‌های کارشناس، هنگام بیان مطالب است. اعمال جهت‌گیری‌های شخصی کارشناسان موضوع دیگری در عدم توانایی کارشناسان در اقناع مخاطب است. (صفحه 27، 28 و 29)
- تحلیل موضوعات با موضع سخت‌گیرانه و رادیکال: یکی دیگر از راه‌های انتقال محتوای دینی به جوانان، طبق گفتۀ یکی از مخاطبان، ایجاد رابطۀ عاشقانه بین جوان و خداوند است. معرفی یک دین خشک و بدون استدلال و منطق که در صورت سرپیچی از دستورات الهی عاقبت خوفناکی پیش روی افراد خواهد بود، برای قشر جوان پیش از آنکه جذاب باشد، دفع‌کننده است. (صفحه 31)
آسیب‌های ناشی از محتوای برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی
- کاربردی نبودن محتوا برای نسل جوان: از نگاه جوانان مخاطب، بزرگ‌ترین آسیبی که در محتوای برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی دیده می‌شود، کاربردی نبودن آن برای نسل جوان است. از نگاه آنها، شاید دانستن بسیاری از مطالبی که در این برنامه‌ها مطرح می‌شود، فی‌نفسه خوب باشد، اما متأسفانه این موضوعات جزء دغدغه‌ها یا نیازهای دینی جوانان نیستند. (صفحه 32)
- نپرداختن به مسائل مبتلابه جوانان: با توجه به نظرهای افراد نمونه، برنامه‌های گفت‌وگومحور به مسائل مبتلابه جوان نمی‌پردازند تا موجب جلب‌توجه مخاطبان جوان شوند. (صفحه 33) موضوع دیگر در این بحث محافظه‌کارانه عمل کردن رسانۀ ملی در بیان آسیب‌های منبعث از ضعف دین‌داری که متوجه نسل جوان است مانند شیطان‌پرستی، رابطۀ نامشروع و همجنسبازی و گرایش به دین مسیحیت به دلیل ترس از گسترش بیشتر آنها، یک رویکرد انفعالی است. (صفحه 34)
- انتخاب موضوعات سنگین برای درک مخاطب: بحث دربارۀ علائم ظهور، سیرۀ اخلاقی امامان و انبیاء، قواعد رعایت شده در قرآن کریم و تدبر درآیات قرآن، همگی مباحثی ارزشمند و مفید هستند، اما برای نسل جوان کمتر علاقه‌مند به مباحث دینی، این مباحث جاذبه و کشش لازم را ندارد و بیشتر برای تقویت دانسته‌های افراد مذهبی و دغدغه مند جذاب هستند. (صفحه 36)
- گفت‌وگوهای یکنواخت و کلیشه‌ای، آسیبی دیرینه: شاید تنها آسیبی که تمام مخاطبان مصاحبه‌شونده به‌نوعی به آن اشاره داشتند، شیوۀ یکنواخت و بدون جذابیت ارائۀ محتوا در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی است. (صفحه 36)
- بی‌توجهی به اهمیت عناصر بصری و دکور مناسب، آسیبی محرز: در حوزۀ عناصر بصری، برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی همچون بخش شیوۀ ارائۀ محتوا، شاهد استفادۀ بی‌رویه از یک الگوی مشابه در ساخت دکورهای برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی هستیم. از طرف دیگر، استفاده از فضاهای بسته و کوچک برای تولید برنامه‌ها، استفاده از اشیای بی‌کیفیت و همچنین وجود عناصر نامأنوس در دکور، بی‌توجهی به چیدمان اصولی اشیاء و صحنه‌آرایی، استفاده از رنگ‌های سرد و بی‌روح و به‌طورکلی، نادیده گرفتن اهمیت جذابیت‌های بصری در برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی از عمده آسیب‌های مطرح‌شده از سوی مخاطبان جوان این برنامه‌ها است. (صفحه 39)
سایر عوامل مؤثر بر عدم اقبال برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی
- مشکلات اقتصادی افراد: در مصاحبه‌های انجام‌شده، مشکلات اقتصادی از بارزترین موانعی بودند که مخاطبان از آنها به‌عنوان عاملی در بی‌انگیزگی، خستگی و بی‌حوصلگی برای تماشای چنین برنامه‌هایی معرفی کردند. بعضی دیگر از جوانان به بیکاری و شرایط سختی که برای فراهم کردن زندگی وجود دارد، اشاره می‌کردند و بی‌علاقگی به این‌گونه برنامه‌ها را به این شکل توجیه می‌نمودند. (صفحه 43)
- مسائل سیاسی و سوگیری‌های متفاوت افراد: وقتی برنامه‌ای دینی پخش می‌شود، چون در کشور ما اعتقاد بر این است که دین از سیاست جدا نیست، بیشتر افراد تولید این برنامه‌ها را تحت تأثیر سیاست و حکومت می‌دانند؛ بنابراین به‌راحتی آنچه را که در قالب دین گفته می‌شود، نمی‌پذیرند. مخاطب جوان همواره این ظن بد را دارد که دین بی‌طرفانه ارائه نشده و طبق سیاست‌های حکومت و دولت ویرایش شده و بیان گردیده است. (صفحه 44)
- پیشرفت علم و فناوری: بسیاری از جوانان سنین 18-28 به‌طورکلی بینندۀ تلویزیون نیستند و از این رسانه حتی برای سرگرمی و تفریح استفاده نمی‌کنند. رسانه‌های دیگر به دلیل برخورداری از جذابیت بالا و همچنین دسترسی نامحدود و همیشگی به اطلاعات در هر زمان که مخاطب اراده کند، جایگزین برنامه‌های تلویزیونی شده‌اند که مخاطب مجبور بود در زمان مشخص پیام آنها را دریافت کند. (صفحه 44)
- مشاهدۀ تناقض میان دین و رفتار دین‌داران: بیشتر افراد جامعه دین را با دین‌دار می‌سنجند؛ بنابراین با دیدن افراد متدین حین ارتکاب گناه، نسبت به‌کل قشر مذهبی جامعه بدبین می‌شوند. در اصل مخاطب جوانی که با تعدد برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی روبه‌روست، انتظار مشاهدۀ سوء رفتارهای متعدد را از مدعیان این امر ندارد. (صفحه 45)
- دید منفی به قشر روحانیت: چون یکی از شعارهای جامعۀ اسلامی آرمانی، جدا نبودن دین از سیاست است، مخاطبان بر این عقیده‌اند که هر آنچه بر زبان قشر روحانی جاری می‌شود، سیاستی در پس آن نهفته است. در ایجاد ذهنیت منفی نسبت به قشر روحانی، نقش تعیین‌کنندۀ بستر خانوادگی فرد را نباید نادیده گرفت. (صفحه 46)
- عدم گرایش جوانان به دین آموزی: از عوامل متفرقۀ دیگر که در انتخاب نکردن برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی از سوی جوانان با آن مواجه هستیم، بی‌میلی نسل جوان به دریافت محتوای دینی است. علاوه بر تبلیغات سوء علیه قشر روحانی، تهاجم فرهنگی غرب نیز در سرد کردن مخاطبان و دین‌گریزی آنها خیلی مؤثر بوده است. (صفحه 47)
نتیجه‌گیری
طبق نتایج حاصل از این پژوهش، مهم‌ترین دلایل بی‌میلی جوانان به برنامه‌های دینی قالب نامناسب، محتوای نامرتبط با نیازهای واقعی مخاطبان نسل جوان و شیوه ارائه یکنواخت و کلیشه‌ای آن است. با توجه به یافته‌های پژوهش، می‌توان افراد نمونه در پژوهش را به دو گروه تقسیم کرد: گروه اول، مخاطبان جوانی هستند که علاقه‌مند به دانستن معارف دین می‌باشند و افزایش معلومات دینی از دغدغه‌های اصلی ایشان است. این گروه از مخاطبان به‌راحتی در صورت ارائۀ محتوای به‌روز و کاربردی توسط یک کارشناس توانمند در فن بیان و بلاغت، جذب این برنامه‌ها می‌شوند.
دسته دوم، مخاطبانی هستند که به دلایل مختلفی دریافت محتوای دینی جزء اولویت‌های اصلی‌شان نیست. طبق یافته‌های این پژوهش، بیشتر مخاطبان جوان مصاحبه‌شونده طی پژوهش، جزء دستۀ دوم بودند. پس فرایند جذب ایشان به تماشای این برنامه‌ها به‌آسانی امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین می‌توان آنها را جزء مخاطبان سرسخت دسته‌بندی کرد و نتیجه گرفت که مخاطب نسل جوان به پذیرش آنچه تحت عنوان برنامه‌های گفت‌وگومحور دینی ارائه می‌شود، اکراه دارد، مگر آنکه حداقل یکی از پنج انگیزۀ اصلی مخاطب فعال که فرانک بیوکا در سال ١٩٨٨ معرفی کرد؛ یعنی گزینش گری، مشارکت، هدف‌گرایی، فایده‌گرایی و درگیری ذهنی با محتوا در او وجود داشته باشد. (صفحه 49)