-
ابراهیم حاجیانی
دکترای جامعه‌شناسی
نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور مهم‌ترین و جامع‌ترین سند بالادستی در حوزۀ سیاست‌گذاری فرهنگی کشور به شمار می‌آید. ضرورت رصد فرهنگی در چندین فراز از این نقشه مورد توجه قرار گرفته و بر اهمیت آن تأکید شده است، اما به‌رغم آن، راهبرد رصد کمتر مورد اعتنای جدی بوده است. بر این اساس، در این نوشتار مبانی، اصول، روش‌ها و نحوۀ رصد فرهنگی کشور بررسی شده و چارچوب، ضوابط و روش انجام این کار پیشنهاد شده است تا در شورای راهبردی نقشه مورد بررسی قرار گیرند. بنابراین، پرسش‌های اصلی در متن حاضر آن است که اولاً اهداف و کاربردهای رصد کدام‌اند؟ ثانیاً مفهوم و معنی رصد چیست؟ دیگر آنکه، در رصد فرهنگی چه چیزهایی باید مورد توجه قرار گیرند؟ روش‌ها و ابزارهای رصد کدام‌اند؟ و در نهایت یک نظام جامع رصد شامل چه اجزایی می‌شود؟ به عنوان مقدمه باید گفت، رصد فرهنگی در حوزه‌ها یا اهداف اساسی زیر کاربرد دارد:
1. «توصیف[1]» جامع وضعیت موجود و نشان دادن وضعیت پیشرفت اجزا، ابعاد، مضامین و اهداف مختلف نقشۀ مهندسی فرهنگی در بازه‌های زمانی مختلف (ارائۀ «برآورد[2]» از وضعیت فرهنگی کشور)؛
2. توصیف اقدامات و تدابیر نظام فرهنگی خودی و نظامهای فرهنگی بیگانه (رقیب) و شرایط جهانی که به نوعی «ارزیابی عملکرد[3]» منجر می‌شود.
3. «پیگیری[4]» مستمر شرایط فرهنگی کشور از طریق رویکرد تطبیقی[5]، با هدف پایش دائمی یا دوره‌ای تحولات؛
4. «آینده‌پژوهی[6]» و شناسایی تحولات فرهنگی پیشِ رو در افق‌های میانمدت و درازمدت؛
5. «هشداردهی[7]» نسبت به خطرات نزدیک پیشِ رو در اجرای نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور.
بر این اساس، در گزارش پیشِ رو، مفهوم و مبانی رصد، کاربردها و روش‌شناسی آن توضیح داده می‌شود.
فهرست مطالب این گزارش به شرح زیر است:
مقدمه
فصل اول: کلیات و مبانی نظری
بخش اول: ادبیات رصد راهبردی
مفهوم رصد
نشانه‌های آینده
رصد موضوعات نوظهور
هشداردهی راهبردی از طریق جست‌وجوی نشانه‌های استراتژیک
شناسایی علائم کم‌سوی تغییر در حوزۀ فرهنگ
انواع کاوش محیطی
سطوح رصد
فرایند و روش انجام کار رصد
بخش دوم: ادبیات رصد (پایش) فرهنگی
دشواری جمع‌آوری اطلاعات فرهنگی: ویژگی‌های تغییرات فرهنگی
رسالت و اهداف رصد فرهنگی
تحلیل برداشت‌های موجود از رصد فرهنگی در ایران
چارچوب روش‌شناختی رصد و برآورد فرهنگی
سازوکارهای رصد
شاخصهای رصد
منابع لازم برای رصد شاخص‌ها، محیط‌ها، موضوعات و روندهای فرهنگی
دسته‌بندی انواع منابع تولید داده‌های فرهنگی
شاخصهای فرهنگی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی
ابعاد، محورها و شاخصهای شناخت اجتماعی
نسبت رصد و کنترل فرهنگ
فصل دوم: ارکان کارگروه رصد فرهنگی
خرده‌نظام طراحی و تدوین نظام شاخصهای فرهنگی
خرده‌نظام جمع‌آوری و مدیریت اطلاعات
خرده‌نظام ارزیابی، تحلیل، برآورد و تولید هشدار
انتقال به مشتریان
نظام پیشنهادها
فصل سوم: فرایند روش‌شناختی برای تولید گزارش‌های رصدی
فصل چهارم: پیش‌نویس آیین‌نامۀ رصد نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور
منابع