کرونا و جامعه ایران (جلد ۲)

در خرداد ۱۳۹۹ نخستین مجموعه مقالات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات دربارة سویه‌های فرهنگی و اجتماعی کرونا منتشر شد، در آن برهه از گسترش کرونا در جامعة ایران، چند ماه بیشتر نمی‌گذشت و هنوز برآورد جامعی از ابعاد و پیامدهای این همه‌گیری وجود نداشت. از ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ که نخستین نمونة ابتلا به کرونا در ایران به صورت رسمی اعلام شد تا امروز (15 مرداد 1400) که حدود یک سال و نیم می‌گذرد، جامعة ایران فراز و فرودهای متعددی در میزان ابتلا و مرگ ناشی از این بیماری سپری کرده است. در ۱۵ خرداد 1399 که پیشگفتار جلد یک این مجموعه نوشته شد آمار رسمی اعلامی تعداد مبتلایان شناسایی شدة روزانة بیماری کرونا در ایران 3574 نفر و تعداد فوتی‌های آن روز 59 نفر بود و امروز (15 مرداد 1400) که پیشگفتار جلد دوم نوشته می‌شود وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشکی تعداد بیماران شناسایی شده روزانة جدید را در ایران 34913 نفر و تعداد متوفیان این روز را 458 نفر اعلام کرده است. مقایسة همین دو شاخص نشان می‌دهد از یک سال و نیم گذشته تا امروز وضعیت پاندمی کرونا در جامعة ایران چه شرایطی را طی کرده است.

انتشار جلد دوم این مجموعه همزمان شده است با روی کار آمدن دولت سیزدهم در کشورمان و رئیس‌جمهور جدید در نخستین حضور خود در جلسة ستاد ملی مدیریت بیماری کرونا از طرح تحول مقابله با کرونا و بازبینی در نحوة مدیریت این بیماری خبر داد. مجموع این موارد نشان می‌دهد روند بیماری کرونا در کشورمان نسبت به یک سال گذشته نگران‌کننده‌تر شده است و لزوم رویکرد جدید به مقابله با آن بیش از پیش احساس می‌شود. به دلیل همین الزامات است که ضروت دارد مراکز پژوهشی برحسب وظایف و موضوعات کاری خویش با انجام و انتشار آثار تحقیقاتی برای بهبود شرایط بیماری کرونا در کشورمان یاری‌رسان باشند. یکی از این مسیرها می‌تواند همین گردآوری و انتشار نظرات، تحلیل‌ها و پیشنهادهای صاحب‌نظران فرهنگی و اجتماعی در قالب مجموعه جستارها باشد.

سبک نوشتاری جستارنویسی در چند سال اخیر در اجتماعِ علوم اجتماعی ایران رونق گرفته است. این سبک نوشتاری تلاشی برای پیوند زدن بینش علوم اجتماعی با امور و وقایع روز جامعه است. از طریق جستارنویسی می­توان دیدگاه­ها و سخنان اصحاب اندیشه درباره­ی رخدادها و مسائل مهم و جاری جامعه را هم برای سیاست­گذاران و هم عموم مردم منتشر کرد. جستارنویسی امکانی برای مواجهة مستقیم و سریع علوم اجتماعی با مسائل حاد جامعة ایران فراهم کرده است.

سنت جستارنویسی پیش­تر هم رواج داشته، اما تدوین و انتشار آن­ها در ایران به صورت کتاب امر جدیدی است که از یک سو دیدگاه‌­ها و تحلیل­‌های مختلف را کنار هم قرار بدهد و هم از سوی دیگر آرشیو جدی­‌تری برای علوم اجتماعی ایران فراهم کند. این رویة انتشار جستارها به صورت کتاب از پژوهشگاه، فرهنگ، هنر و ارتباطات با جستارهایی دربارة برجام، آتش‌­سوزی ساختمان پلاسکو و انتخابات ریاست­‌جمهوری سال 1396 شروع شد. تجمیع ایده­‌ها و تحلیل­‌های اصحاب علوم اجتماعی در قالب کتاب، گویا صدای آن­ها رساتر و موثرتر می­‌کند. این ایده و الگوی مجموعه جستارها بعدها توسط دانشگاه‌­ها و موسسات پژوهشی دیگری هم اجرا شد و می‌­توان ادعا کرد نسبتاً موفق هم بوده است. از این رو نوشتن در حین واقعه در قالب جستار و انتشار آن­ها راهی برای تامل و گفتگوی تاریخمند و زمینه‌­مند دربارة موضوعات است.[1] جستار ویژگی­‌های خاص خودش را دارد و آنچه شاخص‌­ترین مشخصة آن محسوب می‌­شود بین‌­رشته‌­ای بودنش است. جستار متنی است آمیخته با رویکردهای فلسفی، ادبی و جامعه‌­شناختی که جستارنویس با ظرافتی خاص مجموعه بینش‌­هایی از این سه رشتة مختلف را ترکیب می­‌کند و حول موضوعی خاص می‌نویسد.

بشر در یک قرن اخیر هرچند بحران‌های طبیعی متعددی را تجربه کرده است ولی اغلب این بحران‌ها معطوف به محیط‌زیست بوده و اثر غیرمستقیم و بلندمدتی بر انسان داشته است، اما بحران کرونا باعث شد این بار بحران مستقیما انسان را تهدید کند و در کوتاه مدت با سرعتی حیرت انگیز در سراسر کرة زمین بشر را در معرض عواقب اقدامات نسنجیدة خودش قرار دهد. به جرات می‌توان ادعا کرد پس از جنگ جهانی دوم، پاندمی کرونا بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین بحرانی است که بشر با آن مواجه شده است و بر مبنای این اصل تاریخی که بحران‌های بزرگ منشا تغییرات، بازنگری‌ها، بازاندیشی‌ها و تصمیمات سخت و بزرگ بوده است؛ می‌توان همانند دوران پس از جنگ دوم جهانی، از این بحران هم فرصتی برای تجدید نظر جدی در سیاست‌های حکمرانی و هچنین سبک زندگی جوامع استفاده کرد. از این‌رو در این مجموعه جستارها کوشش شده است ابعاد سیاستی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و روان‌شناختی همه‌گیری کرونا به نحوی تحلیل شود که فرصتی برای اصلاح و بازاندیشی همه جانبه در ساحت‌های شخصی و عمومی جامعة ایران فراهم کند.

هرچند در یک سال و نیم گذشته مجموعه مقالات و آثار پژوهشی متعددی با موضوع کرونا در کشورمان منتشر شده است ولی بیشتر شدن تعداد مبتلایان و متوفیان این همه‌گیری و افزایش دانش و تجربة بشر در مواجهه با آن و مشخص شدن ابعاد جدیدی از تاثیرات این بحران؛ کماکان نیاز به انجام مطالعات و تحقیقات جدید را یادآوری می‌کند.

جستارهای منتشر شده در این کتاب به شرح زیر است:

کرونا و امر اجتماعی

بازاندیشی تراژدی کرونا در ایران: ضرورت بازگشت به رویکرد توانمندسازی اجتماعی / نیما شجاعی

بحران‌های اجتماعی و بازسازی اعتماد در سطوح کلان / پوریا عبدی

جدال در نیمروز: کرونا، طرح تحول سلامت و نتایج نئولیبرالیسم / مزدک دانشور

نگاهی به سویه‌های مثبت بحران همه‌گیری‌ کرونا / شیرین احمدنیا

دگرگونی‌های مناسبات اجتماعی و کرونا / حسن پورنیک

خانوادۀ ایرانی و رجعت فرمگستردۀ آن در دورانکرونا / بهمن باینگانی

کرونا و فضیلت سکوت / میثم امیری بشلی

کرونا و مسئلۀ دورکاری؛ دگرگونی فضایی زمانی و تأثیر آن بر پریکاریای شهری / عبدالحسین کلانتری، بهروز رضایی

کرونا؛ پدیده‌ا‌ی غیر دموکراتیک در جامعۀ ایران / مینا اینانلو

کرونا؛ خونی تازه در رگ «دولت ملت» / سعید صادقی جقه

مسئلۀ کرونا و زندگی روزمرۀ ما / مهدی مالمیر

کووید ١٩و طرح فرزندآوری در خانواده / حمیده دباغی

نقد ایدئولوژی مواجهۀ طبیعی انگار با کشتگان کرونا / بهاره ناجی

واقعیت اجتماعی کووید ١٩ / داود عبداللهی، سیدمصطفی سید رنجبر سقزچی

عادی شدن کرونا / سعید معیدفر

کرونا و سیاست‌گذاری

اهمیت سیاستگذاری اجتماعی در بازسازی نظم پساکرونایی / خیام عزیزی مهر

ایرانِ پساکرونایی / محمدرضا تاجیک

بحران کرونا در ایران و راه مقابله با آن / هرمز ابراهیم‌نژاد

تصمیم‌سازی در بحران: مورد واکسیناسیون‌ کرونا / حسین بوذرجمهری

چالش‌های قانونی و حقوقی مقابله با ویروس کرونا / نرگس کیومرث

تأثیر متقابل تجربه جهانی پاسخ به HIV و کووید ١٩ / فرداد درودی

کرونا و اقتصاد ایران / علی سرزعیم

اقدامات اجتماعی احتیاطی و ترمیمی در مواجهه با همه‌گیری / یاسر باقری

کرونا ویروس در ایران (نگاهی به تجربۀ سپری شده) / عبدالعزیز مولودی

بحران کرونا و بحران‌های حکمرانی در ایران / مجتبی قلی‌پور

مسئله‌مندکردن کرونا و جریانِ غالب علم انسانی در ایران / آرش حیدری

نگاهی به یافته‌های پیشین در تحلیل تماتیک کووید ١٩ در ایران / توحید علیزاده، مجتبی میرزائی

وضعیت کرونا در کشورهای مسلمان عضو سازمان همکاری اسلامی / علی حاتمی، حسن پورنیک

سویه‌های روانشناختی کرونا

آیندۀ مقابله با کرونا و جبران جراحت‌های تحمیلی گذشته و حال / محمدرضا جلالی

نوستالژی در دوران کرونا / جمشید شاه محمدی

مواجهه با امر غیرممکن / حسین اسکندری

مواجهۀ اگزیستانسیالیستی باکرونا / فاطمه ایزدجو

نظام آموزشی در دوره کرونا

بحران کرونا و آموزش‌های عالی: شایستگی‌های ضروری در دوران پساکرونا / ابراهیم صالحی عمران، فرناز عین‌خواه

کرونا و آزمونی برای نهاد آموزش / لعیا خاکی

فرهنگ، هنر و رسانه در دورۀ کرونا

درس‌آموزی سیاست‌گذارانه برای فرهنگ از همه‌گیری ویروس کرونا / ابراهیم غلامپور آهنگر

زندگی زیر سایۀکرونا: کودکان و الزامات شهروندی دیجیتال / معصومه تقی‌زادگان