-
شروین وکیلی
دکترای جامعه‌شناسی سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی
با رویکرد جامعه‌شناسانه، خنده به عنوان کنشی اجتماعی، نقش مهمی در تنظیم ارتباطات اجتماعی ایفا می‌کند. وقتی با این دید به پدیده خنده نگاه کنیم؛ متوجه نکاتی می‌شویم که در نگاه نخست بعید و دور از ذهن می‌نمود.
موضوع اصلی این کتاب جوک و شوخی‌های زبانی است. دلیل اهمیت یافتن جوک، آن است که ساختاری به ظاهر ساده و اندازه‌ای کوچک دارد و می‌توان به عنوان یکی از کوچک‌ترین واحدهای اطلاعاتی تکثیرشونده در زمینه‌ی فرهنگ مورد وارسی قرار گیرد.
نویسنده این عناصر فرهنگى را منش خوانده و به عنوان مبناى مدلى براى تحلیل پویایى فرهنگ مورد استفاده قرار داده است. پرسشى که در نظریه‌ى منشها طرح می‌شود، این است که ساختار کمینه‌ى یک منش کدام است. یعنى کم‌ترین حجم اطلاعات و کمینه‌ى ساختارهاى معنایى که باید توسط این اطلاعات رمزگذارى شوند تا یک بسته‌ى اطلاعاتى به منش تبدیل شود، کدامند؟
جوک از این نظر اهمیت دارد که یکى از این منش‌هاى کوچک است. شاید با کالبدشکافى آن، بتوان به پرسش‌هاى یاد شده پاسخ داد. اما پیش از آن که به این پرسش دقیق و جزئى رسید، باید نخست طبیعت خنده را بهتر شناخت، و چگونگى پیوند خوردن‌اش با ساختارهاى زبانى و اجتماعى را روشن ساخت. بنابراین این پژوهش مسیرى را در پیش گرفته که از مبانى زیست‌شناختىِ خنده تا کارکردهاى معناشناسانه و جامعه‌شناسانه‌اش را بررسی کرده استو
جوک، و رفتارِ اصلىِ مرتبط با آن -یعنى خنده- را می‌توان از سه زاویه مورد بررسى قرار داد:
الف) رویکرد تجربى و آزمایشگاهى که به تحلیل خنده به مثابه رفتارى زیست‌شناختى و فیزیولوژیک می‌پردازد و جوک را در مقام محرکى براى آزاد شدن این رفتار مورد وارسى قرار می‌دهد. این رویکرد را بیشتر زیست‌شناسان، عصب‌شناسان و روان‌شناسانِ تجربى می‌پسندند.
ب) نگرش زبان‌شناسانه، که بیشتر بر ساخت زبانى و معنایى جوک تمرکز می‌کند و خنده را به عنوان پیامدى از موفقیت رمزگشایى این ساختار در نظر می‌گیرد. این رویکرد بیشتر مورد علاقه‌ى زبان‌شناسان و فیلسوفان زبان است.
پ) دیدگاهی که جوک را در زمینه‌ى اجتماعی‌اش مورد بررسى قرار می‌دهد و بر کنشِ نمادینِ جوک گفتن، ابزارهاى ارتباطى به کار گرفته شده در جریان آن، و بستر جامعه شناختى پیرامون آن تأکید می‌کند. این رویکرد بیشتر در میان جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان رواج دارد.
هدف محورى این کتاب، استفاده از کالبدشناسى جوک براى تعیین ساختار حداقلىِ منش‌هاست.
روند پیش‌روی خواننده در این کتاب به شرح زیر است:
نخست، مواد اولیه و شواهدى که توسط هریک از سه رویکرد عصب‌شناختی، زبان‌شناختی، و جامعه‌شناختی تولید شده‌اند، مرور می‌شود. مفاهیم ارائه شده در این سه رویکرد با هم سازگارند و اگر به هم چفت شوند تصویرى منسجم و یکپارچه از پدیده‌ى خنده و منش جوک را به دست می‌دهند.
در گام بعد، بر مبناى داده‌هاى تجربىِ این پژوهش و بهره‌گیرى از دانسته‌هاى گام نخست، مدلى سیستمى براى تحلیل ساختار جوک ساخته شده و نویسنده راستى پیش‌بینی‌هاى نظریه‌ى منشها را در این حوزه مورد وارسى قرار داده است.
فهرست مطالب کتاب «جامعه‌شناسی جوک و خنده» به شرح زیر است:
پیش درآمد
بخش نخست: رویکردها
گفتار نخست: رویکرد زیست‌شناختی
گفتار دوم: رویکرد زبان‌شناختی
گفتار سوم: رویکرد جامعه‌شناختی
گفتار چهارم: جمع‌بندی داده‌ها
بخش دوم: پژوهش
گفتار نخست: ماده و روش
گفتار دوم: نتایج
گفتار سوم: مقایسه و همبستگی
پیوست: نامه‌های زنجیره‌ای
کتابنامه