بازنمایی ابعاد دینداری طبقات اجتماعی در سینمای پس از انقلاب

چکیده

این مقاله در پی مطالعۀ بازنمایی ابعاد مختلف دینداری طبقات اجتماعی در سینمای پس از انقلاب ایران است. ابعاد دینداری موردنظر در پژوهش فعلی از مدل دینداری گلاک و استارک استخراج شده‌اند و همچنین دلالت موردنظر از طبقۀ مبتنی بر نظریۀ تمایز بوردیو است. درنهایت دو سطح نظری مذکور در بستر رویکرد برساخت‌گرایی عال در باب بازنمایی، تحلیل شده‌اند. از میان ده‌ها فیلم سینمایی پس از انقلاب ایران، برای دهه دو فیلم که از لحاظ نظری قرابت بیشتری با معیارهای پژوهش داشتند، انتخاب و به روش نشانه‌شناسی انتقادی جان فیسک بررسی شدند. فیلم‌های انتخاب‌شده عبارتند از: توبۀ نصوح (1361) و دو چشم بی‌سو (1363) در دهۀ شصت، از کرخه تا راین (1371) و بوی کافور، عطر یاس (1379) در دهۀ هفتاد، خانه‌ای روی آب (1380) و کتاب قانون (1387) در دهۀ هشتاد و رسوایی 1 (1391) و طبقۀ حساس (1392) در دهۀ نود. این فیلم‌ها در سه سطح واقعیت، بازنمایی و ایدئولوژی بررسی شدند. درنهایت نحوۀ ترکیب و به انسجام رسیدن دو سطح اوّل در سطح آخر یعنی ایدئولوژی نشان داده شدند. با استفاده از مطالعۀ نشانه‌شناختی فیلم‌ها، رمزگان‌های مربوط به ابعاد دینداری هر طبقه در هریک از دهه‌های بعد از انقلاب نشان داده شد. همچنین نشانه‌شناسی انتقادی فیلم‌ها حاکی از آن بود که بازنمایی ابعاد پنج‌گانۀ دینداری هریک از طبقات اجتماعیف متأثر از گفتمان‌های حاکم بر هر دهه، تغییرات مشخص و قابل‌توجهی داشته است. ازجملۀ این تغییرات می‌توان به کاهش چشمگیر ابعاد دینداری طبقۀ فرودست، ازجمله بعد عاطفی در مقایسه با دهۀ شصت، ثبات نسبی ابعاد دینداری طبقۀ متوسط از دهۀ هفتاد به بعد و همچنین پررنگ‌ترشدن بعد مناسکی دینداری طبقۀ مرفه در دهۀ اخیر اشاره کرد که چنین تغییرات و نوساناتی در نظام بازنمایی سینما متأثر از تغییرات گفتمان‌های حاکم بر هر دهه بوده است.