مقدمه
برای دستیابی به تصویری کلی از انتخاب‌ها و سلیقه‌های سینمایی ایرانیان، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سفارش سازمان امور سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشی درباره ذائقه سینمایی ایرانیان تدارک دید که مشتمل بر اجرای پیمایشی ملی و نگارش متن‌های تحلیلی است. این پیمایش با این هدف طراحی شده است که جایگاه فیلم و سریال را در زندگی روزمره مردم تحلیل کند و از ترجیح‌ها / سلیقه‌های مردم شناختی به دست دهد را بازشناسد و الگوهای قابل تشخیص در «مصرف سینمایی» پاسخگویان را بازشناسد.
این پژوهش در تحلیل ذائقه سینمایی به چند نکته توجه می‌کند:
- جایگاه فیلم و سریال در زندگی روزمره مردم
- شناخت ترجیح‌ها / سلیقه‌های سینمایی مردم و تحلیل الگوهای قابل تشخیص
- دلالت های فرهنگی و اجتماعی مصرف سینمایی.
بیشترِ سؤالات پیمایش رفتارِ اظهارشده پاسخگویان را می‌سنجند. افزون بر مصرف سینمایی روزمره مردم و شیوه مصرف پاسخگویان و ترجیحات و علایق آنان، چند پرسش هم به آگاهی و دانش پاسخگویان از سینما اختصاص یافته که در تحلیل ذائقه تماشاگران مهم است
اما یک مسئله مهم درباره سینما در همه جای جهان دلالت‌هایی است که مصرف سینمایی به همراه می‌آورد که خود برآمده از گسترش منطق اقتصادی درون حوزه تولید فرهنگی است. این شکل از مصرف در ساخت و بازتولید ذائقه فرهنگی مخاطب مشارکت می‌کند. چند پرسش هم با این هدف طراحی شده که مصرف سینمایی ایرانیان را از این منظر بسنجد. در واقع، اینجا پژوهش قدری پا را از سنجش ذائقه فراتر گذاشته و به دلالت‌های فرهنگی و اجتماعی کلان‌تر ذائقه سینمایی پاسخگویان توجه کرده است. سنجه‌ها با توجه به حساسیت‌های فرهنگی و اجتماعی فعلی در ایران انتخاب شده‌اند. این گزارش صرفاً گزیده‌ای از یافته‌های این پیمایش است که به نقل از وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات بازنشر می‌شود.
روش جمع‌آوری اطلاعات و تکمیل پرسشنامه به شیوه تلفنی بوده است. بر اساس تجربه به دست آمده، میزان همکاری و محافظه‌کاری پاسخگویان، ضرورت برخورداری نمونه تحقیق از ویژگی پراکندگی و زمان حضور گروه‌های مختلف سنی و شغلی در خانه، با حدود دوسوم از نمونه‌ها از طریق شماره همراه و با یک سوم دیگر از طریق خط ثابت تماس گرفته شد.
درصد تماشاگران فیلم و سریال
به استناد این پیمایش، نیمی از پاسخگویان (50.3 درصد) روزی یک یا چند فیلم یا سریال تماشا می‌کنند. افرادی که از هفته‌ای چندبار تا سالی چندبار فیلم یا سریال تماشا می‌کنند 31 درصد هستند. همچنین 18.3 درصد نیز اظهار داشتهاند که فیلم تماشا نکرده یا حداکثر سالی یک فیلم می‌‌بینند. به‌طورکلی 81.7 درصد پاسخگویان اظهار کرده‌اند که فیلم و سریال می‌‌بینند و 18.3 درصد گفتهاند هرگز فیلم نمی‌‌بینند یا حداکثر سالی یک فیلم می‌‌بینند که این عدد نسبتاً قابل توجه است.
نحوۀ تماشای فیلم و سریال
به استناد این پیمایش، تماشای فیلم و سریال از طریق تلویزیون ایران با 86.4 درصد، بیشترین فراوانی را نسبت به دیگر روش‌ها دارد؛ بعد از آن به ترتیب؛ تماشا در سالن سینما (پیش از شیوع کرونا) با 36 درصد و دانلود از اینترنت با 34.5 درصد، شیوه‌های رایج پاسخگویان برای تماشای فیلم و سریال است.
فیلم ایرانی یا خارجی؟
ترجیح بیش از نیمی از پاسخگویان (58.1 درصد) بر تماشای فیلم‌های سینمایی ایرانی است. از سوی دیگر 21.7 درصد، فیلم‌های سینمایی خارجی را ترجیح می‌دهند. برای 16.6 درصد نیز به‌طورکلی کشور سازنده فیلم اهمیتی ندارد.
سینمای کدام کشورها در ایران طرفدار بیشتری دارد؟
به استناد این پیمایش، فیلم‌ها و سریال‌های آمریکایی با 54.4 درصد طرفداران بیشتری در ایران دارد. پس از آن ترکیه با 22.3 درصد، کشورهای اروپایی 20.1 درصد و هند با 20 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
بهترین فیلم‌های سینمایی ایرانی از دید مخاطبان
در انتخاب بهترین فیلمی که فیلم‌بین‌ها تاکنون مشاهده کرده‌اند، آنان به‌ترتیب از «متری شیش و نیم»، «اخراجی‌ها»، «آینه بغل» و «مارمولک» نام برده‌اند. قرارگرفتن نام هر دو فیلم سعید روستایی یعنی «ابد و یک روز» و «متری شیش و نیم» که مضمون اجتماعی دارند در میان فیلم‌های برگزیدۀ پاسخگویان در نوع خود توجه‌برانگیز است. این دو فیلم در سالیان اخیر به دلایل مختلف موضوع توجه مخاطبان قرار گرفته و از رسانه‌های مختلف مانند اینترنت و ماهواره در دسترس آنان بوده‌اند. اما روند کلی‌تر عبارت است از محبوبیت فیلم‌های کمدی در میان مردم؛ فیلم‌هایی که برخی از آنان به دلیل کیفیت نازل مورد انتقاد منتقدان سینما قرار داشتهاند.
فیلم‌های برگزیدۀ خارجی مخاطبان
بر اساس پیمایش ملی ذائقه سینمایی ایرانیان، مردم شناخت زیادی از «فیلم‌های خارجی»، ندارند و حوزۀ علائق آنان نیز بسیار متنوع است. جز گروه بسیار ناچیزی از علاقه‌مندان حرفه‌ای سینما، انتخاب سایرین تاحدی «تصادفی» است و البتۀ با جنبۀ سرگرم‌کنندگی مرتبط است. به لحاظ ژانر نیز در این فهرست تنوع به چشم می‌خورد. چند فیلم از فیلم‌های موسوم به اکشن در فهرست فیلم‌های برگزیدۀ خارجی مخاطبان قرار گرفته است. فیلم‌های «سریع و خشن»، «پدرخوانده»، «ارباب حلقه‌ها»، «شعله» و «بر باد رفته» به ترتیب فیلم‌های برگزیده مخاطبان بوده است.
تماشای سریال‌های ایرانی و خارجی
در پاسخ به این پرسش که: «بیشتر سریال‌های ایرانی تماشا می‌کنید یا خارجی؟» اکثر پاسخگویان (73.9 درصد) اظهار داشتهاند که سریال‌های ایرانی را بیشتر تماشا می‌کنند. در مقابل 14.2 درصد بیشتر سریال‌های خارجی را تماشا می‌کنند. 1.7 درصد نیز برایشان ایرانی یا خارجی بودن سریال تفاوتی ندارد.
در میان افرادی که «سریال‌های خارجی» را تماشا می‌کنند، سریال‌های آمریکایی و ترکیه‌ای در ردۀ اول و دوم قرار گرفته‌اند. فاصلۀ میان این دو نیز زیاد نیست. همانطور که انتظار می‌رفت سریال‌های ترکیه‌ای جایگاه مهمی در سبد مصرف فرهنگی ایرانیان پیدا کرده‌اند.
بهترین سریال‌های ایرانی مورد تماشا
پاسخگویان سه «سریال داخلی» «پایتخت»، «دودکش» و «یوسف پیامبر» را به عنوان سریال‌های محبوب خود برگزیده‌اند. جز در مورد سریال محبوب «پایتخت» و تاحدی سریال «دودکش» که فصل سوم آن در زمان اجرای پیمایش برای نخستین بار در حال پخش بود، سایر سریال‌ها از سوی شمار اندکی از پاسخگویان به عنوان سریال محبوب انتخاب شده‌اند.
معیارهای انتخاب فیلم
پرسش «فیلم‌هایی را که می‌بینید غالباً چطور انتخاب می‌کنید؟» می‌تواند در شناخت آگاهی، جدیّت و ترجیحات پاسخگویان پرسش مهمی باشد. 37 درصد پاسخگویان گفتهاند که بیش از هر عامل دیگری «اتفاقی» فیلمی را برای تماشا انتخاب می‌کنند. 17.5 درصد پاسخگویان، اطرافیان و دوستان را مهم‌ترین مرجع انتخاب فیلم برای تماشا عنوان کرده‌اند، حدود 14 درصد تبلیغات و 14 درصد حضور بازیگر مورد علاقه‌شان را ملاک اصلی در انتخاب فیلم دانسته‌اند. سهم کارگردان 2.4 و نقدهای سینمایی صرفاً کمی بیش از 6 درصد است.
سایر یافته‌های این پیمایش در فایل زیر قابل دریافت است.